XWENDIN, ZANÎN, CIVAK Û AKADEMÎ


Mîrza RONÎ
Gelê kedîm; gelê kurd dîroka xweyî afirîner û zanistî tê nasîn, di nava rûpelên dîrokê de; Bi afirîneriya xwe gelek pergalên mirovahî dane avakirin. Lekolînên kolandinê ên li mezrabotan de hatî kirin de, li ser kerpîçên herî hatiye dîtin ku; dema sûmeriyan de li dibistanên yekemîn de, tekiliya şagirt û mamoste li dibistanê de çawe bû û perwerde çawe dihat dayîn û dîsa şagirt li mal çawe spartekên xwe di ser kerpîça di nivîsî. li dîrokê de hatiye dîtin (lekolînên li bajarê sûmeriya şuruppak de di sala 1902–1903 de hatî kirin, kerpîçên perwerda dema İ.Ö 2500 de hatine dîtin)*. Bi van lekolînên li ser erdnîgariya mezrabotan de hatîn kirin, gelek çand û hûnera kurda derketiye ser erdê.

Disa beriya niha çarsed, pençsad salan gelê kurd bi wejeya xwe li nav gelan de xwe kifş kiriyê ku gelê zanînê ye. Mele Ahmedê Cizîrî, Feqiyê teyra û Ahmede Xanî felsefevanên zimanê civaka xwe bûn. Dîsa Îsmaîl Ebûl-îz El Cizîrî(M.1153-1233(548-6309)). Zanyarê bavê Mekîneya dihat nasin. Bi zanîna xwe gelek mekîneyên avê, perwane, kûlf (kîlît) û mekîneyên hesaba wek kumpitır wî demê bê derfet de afirandin û navê Mucîdê Mekîneya li xwe kir.

Ev gelê ku malevanî ji gelan re kirî û bi zanîna xwe ji peşketina gelan re bû afirîner; ku em ber bi dîrokê heta niha werin emê bi bînin ku ev gel îro ne li gor dîroka xwe; cihê xwe li nav gelan de girtiye. Berî her tiştî ev gel di bin lingê dagirkera de hate perçiqandin û mafê wiyî herî mirovahî jî jê hat standin.

Gelo çi bû ku ev gel wisa berevajî bû û ji her tiştî hate kut kirin. Mirov ber bi vê pirsê de herê mirov ê rehetî bi bîne ku ev gel kaniya ava xwendin û zanînê jê hete birîn. Nemabû ku êdî ev gel xwe bi zimanê xweyî zanînê pêş bikevê û di nav gelan de felsefeya xwe bi afirînê. Pergalên dagirkerên serdest ew cewhera ku di nava gelê kurd de a zanînê û ronahiya civaka kurd di dît û ji wê sedemê kaniya xwendina li ser vî gelî birîne. Zimanê wî, çanda wî, dîroka wî li ser birîne ne û xwendin û zanîna xwe lê ferz kiriye. Tu gel nikarê perwerda gele kî li ser xwe bigrê û hebûna wî têxê bin pergala xwe. Heke wisa bû wî demî ew gel jî di kevê nav pergala pişaftin û xwe pişaftinê de. Ku em bi fikirin heke dema dîroka nêzîk de komara desthilatdarên gelê kurd hatî damezrandin û kurd li ser axa xwe bûn çar parçe ku wî demî gelê kurd ji zimanê xwe û mafê perwerda xwe kut ne bûya û heta niha evî gelî bi zimanê xwe perwerda xwe bikira. Ji felsefê bigrin heta matematîkê ji wejeyê bigrin heta fizîkê heke ku gelê keqîn bi zimanê xwe di nava civakê de perwerda xwe bi kira; wî demî îro ew çanda ku em dibêjin pêşengiyê ji gelare dike çanda ewrûpî wê li me kurdan temaşe bikirane. Lê dîsa ev gelê qedîm bi saya şoreşgerên tevgera Azadiya gelê kurd; ev gel ji ber bi windabûnê şiyar kirin û bi ilmê sosyalîzmê ciwana pêşengî ji tekoşîna gelê kurd re kir û bi felsefa zanînê şoreşek afirand. Her yek ciwanê Apocî zanîngeh di xwendin û rastiya vî gelî a di nava dîrokê de fêm kirin û ji vî gelîre behtir xwe dan ilmê zanîne û heta îro ev gel ber bi mafê pergala komfederalîzme anîn.

Îro ev gel divê di warê zanîna siyaset, tîrok, weje, çand, felsefe û warê fîzîkê û matamatîkê de bi her awayî bê perwerdekirin. Perwerde ji civakare pêjeroje serkeftinêye. Divê civakame herî kêm ji sedî heştê xwenda be.

Gelo emê îro li gor rewşa ku civaka gelê me têde; emê çawe bikin ku civakek afirîner, xwenda û zane derkevê holê. Emê çawe bi karibin siyasetmedaran, rewşenbîran, civaknasan û zanyaran derînin ji nava vî gelî. Berî her tiştî emê çawe bikin ku ziman û wejeya vî gelî ji bin lingê dagirkeran derkevê û pêş bi keve. Em dikarin bêjin me rewşenbîr hene, siyasetmedar hene, xwenda hene lê mixabin; em nikarin bêjin ku me civakek ji sedî heştê warê xwendin û zanînê de peşketiye heye. Gelo çima em nikarin bi hezaran pirtûkên kurdî bi firoşin. An jî çiman em nikarin bi hezaran rojname û kovara bi firoşin? Ji ber ku îro me civakek xwenda pêşne xistiye. Xwendina ku civaka me xwendi jî (em tevgera azadiyê gelê kurd jê derxin) xwendina ku serdesta dayî meye. Siyasetmedarên me bi zimanê serdetsê xwe hînî siyasetê bûne. Ne zimanê civaka kurde. Ne ya ku me li gor zimanê civaka xwe xwendiye. Dema mirov bi zimanê xwe di axivê û di xwêne mirov rewşa xwe û fikrê xwe bêhtir di hisê. Axaftina zimanê biyanî wek gûlleye Keleşkofê bê; a zimanê mirov wek gûlleye Dokçayê ye. Bêhtir di tesîr dikê, bandor dikê.

Gelo emê çawe bikin ku civaka gelê kurd xwe ji bindestiya perwerda serdestên xwe derkevê. Yek; Peşniyara birêz Öcalan a avakirina akademiya ye. Divê akdemiya de bi sedan-hezaran pêşengên gelê kurd bên perwerdekirin. Gel bê perwerdekirin, mamosteyên ku perwerdê û hîndekariyê bidin gel bên gihandin. Akademî ne ewe ku bîst roja an jî heyvekî perwerde bê dayîne û hew. Akademî cihê zanîn û lekolînêye. Bi salan ev kar didomin û di nava civaka xwe de lekolînê bi her awayî dikê. Ziman, weje, dîrok, civak, felsefe û hw. Lêkolîn li ser van tên kirin. Akademiya jinê, akademiya siyasetê, akademiya ziman û akademiya dirokê îro ji mere ferzin. Û şûna bi tirkî “kendînî bîl” bi kurmancî “xwe bi nase” ango divê em xwe bi kurdî bi nasin ne bi tirkî.

Gavek dî jî heye ew jî em bikaribin girîngiya xwendinê di nava gelde bilav bikin hişmendiya xwendina zimanê zikmakî û giringiya ziman em bi karibin bidin gel. Bila her mala kurd de bi sedan pirtûkên kurdî tê kevinê. û her malbatê de bila xwenda hebin. Îro li gelek navçeyên mede cihê pirtûk firotinê tûneye. Çima gelo? Gelek şaredariyên mede pirtûkxane tûneye çima gelo? Îro dem demê xwendin, zanîn û pêş ketinêye.


*Tarih Sümer’de Başlar kitabı s.21 ilk okullar (Pirtûka Dîrok li Sumerê dest pê Dikê r.21 dibistanên yekemîn)