JIN Û CIVAK


MÎRZA RONÎ

Ji avabûna civakêre jina hertim peşengî kiriye, dema mirovayî peşve çû ê peşengî dikir jin bûn. Mera hertim karê jiderve dikirin û nevçîrvaniyê re mijûl dibûn. Lê jin her roj nava malêde kar û barê çandinî zaroka ve mijûl dibûn. Ew xebatên wa roja jinê kirî, îro nîşaneya jineyî ku civak avakirinêye. Serê mêrande hertim kuştina ajalên çolê, ango nevçîrvanî hebû lê jinan ew kar ne di fikirîn, tene karê çandiniyê ve mijûl dibûn. Mirov dikarê bejê ku jina dengên xwezayê ji mera behtir sehdikirin û ew deng jinêre dibû ziman, ji ber ku jin xweza di parastin û parezvanî ji xwezayê re dikirin, ji wê çendê mirov dikarê bejê ku jin û xweza hertim nav hevde di jiyan, bi vê jiyandinêre jina zimanê mirovahiyê peş xist. Êdî ji dengan tîp bi tîp berbi axaftina mirovan hat. Ji derketina zimanan re ê peşengî kirî mirov dikarê rehet bejê jinin. Rewşa îro mirovahî têde di jiyan dikê jî, rola ku jin zimana re dikin, mer nikarin bikin ji ber ku jin zaroka hînî zimanê xwe dikê ev jî ji zarokan re dibê zimanê zikmakî. Rola jinanî ji ziman re pêk tînê mer tu carî nikarin pêk bînê. Li gor xwezaya jinê hej zarok zikê diya xwede, ango hej ne hatî ser ruyê dinê, ji zimanre tê afirandin û dema ji dayîk dibê bi girî dest bi jiyanê dikê. Ev xwezabûna jinê ji zarokre dibê afirandina jiyanê û dest bi mirovbûnê dikê. Heke ku ev afireneriya he li jinan re tune bûya gelo ma mirovên çawe ber bi civak bûnê ve biçobanan. Mirovên çawe hînî zimanê axaftinê bûya.

Îro dîsa ya ku xwezaya jinê dilewitînê mêre, yê ku azadiya jinê jê distînê mêre û ya ku ji zimanê dayîkê re asteng jî pergala merane. Di dema mirovahî peşve hat û kewm li cihanê bilav bûn êdî civak her roj hatin guhartin û karê jinê hedî hedî rengê xwe guhart. Bi derketina karên giranre ango pergala mekîneyan berbi kapîtalîzma mirovan hat êdî azadiya jinê ket destê mêrande, vê pergala meran jin xwezaya xwede hat sînorkirin û tenê ma li nav karê malan de. Li gor baweriyên olan jî jin hertin dawiya mafa hat dîtîn ev baweriyên ku peşber pengê jinê derketîn êdî bi giranî jin man bin pergala merande. Ev yek bûn sedem ku jin man bin siya mêrande. Her çiqas jin li bin zordariyê de mabin jî tu caran jina ji dev berxwedana xwe ne berdaye, her peşveçuna dîrokê de navê berxwedana jinê derketiyê pêş.

Roja Jinên Kedkarên Cîhanê (8 Adar 1857)

8 ê Adar’a sala 1857 tê li netewên yekbûyî Emrîqayê li bajarê Newyork ê nezî 40 hezar karkerên dirutinê (tekstil) ji ber ku mercên xebatên xwe baştir bikin li fabrîqa dirutinê de dest bi gireve kirin. Lê belê polîsan erîşî karkeran kirin û ew li fabrîqê de girtin derî li wa kulf (kilit) kirin. Piştî wê erîşê agir bi fabrîqê ket û karker ji ber bendên ku li deriyê fabrîqe de hatîn danîn nikarîn xwe ji êgir xilas bikin û nav egir de rihê xwe dan. Di encama wî agirîde giranî jin nezî 129 karkerî jiyana xwe ji destda. Dema merasimede nezî 100 hezar kes beşdarî veşartina meytên wa karkera bû.

Piştî ve bûyera karkeran, 26-27 ê Tebaxê sala 1910 han de, li Danîmarqa bajarê Kopenhag ê de konferansa jinên girêdayî 2. Enternasyonê, peşenga partiya sosyal Demaokrata Almanya Clara Zetkîn bi bîranîna jinên karker ê ku bûyera 1857 de jiyana xwe ji dest dayîn re 8 ê Adarê peşniyar kir ku bibê “roja jinên kedkarên Cîhanê” ev peşniyar ji hela beşdarvanên konferanse ve erê hat dîtin û teva dengê xwe dan vê peşnyarê.

BM (netewên yekbûyî) ji 16 dê Berfamber sala 1977 de pîrozkirina “8 adar ê rojan jinên cîhanê” qebul kir.

Li dewleta Tirkî ji “roja jinên kedkarên Cîhanê” sala 1921 an de dest

bi pîrozkirina 8 Adar ê kiriye. Lê salên 1975 an pêde pîrozkirin xwirttir bûye û derbasî kolanan bûye.