MÎRZA RONÎ
Ziman hîmê hebûna mirove. Xwiliqandina civakê bi zimanê mirovahiyê hatiyê sazkirin. Parastina zimanê mirov, jibo civakek pakij û çandî li ser her mirovî ferze. Ji komên dema qirnên ‘‘neolotîk’’ em bigirin heta şaristanîyên qirnên îroyîn, ziman pira netewbûyînê liser milê xwe bilind kiriyê. Parastina vê pira bingehîn jibo mirov û civaka mirov divê di asta herî jor bête dîtin.
Heke ku em liser girîngiya ziman bisekinin, mirov dikare bi yek gotinê bibêjê ku ziman dermanê her tiştiyê. Ji van tişta, tişta herî berbiçav çeka parastina hebûna mirove. Kifşkirina hebûna mirov di felsefeya ziman de veşartiye. Felsefeya hebûnê di felsefeya zinande veşartiyê. Hêza felsefeya zimanê mirov liser hemû têgehên mirovahiyê dikevê. Heke mirov hûr, hûr liser mirovahiyê bisekinê; mirov dibînê ku, mirov çawe berbi civakbûnêve hatiyê û di encamê de cîhanek ji civakan hatiye avakirin. Dinava her civakê de jî çêka herî pê hatî parastin û hebûna xwe pê domandî zimanê wî ye. ji nava mirov û civakên cihanê de yek ji mirovên kurd û civaka ‘’kurd’’ e. Civaka kurd jî dîroka civakbûn û hebûna xwe bi zimanê xwe parastiyê û heta roja meyî îro aniyê. Her çiqas dara civaka kurd; ji hêla despot û xwidawendiya maskeyî ve xwestibin bi biviran bi birin jî, tu caran dara qedîm rayên xwe ji axa pîroz qût nekiriyê. Di vir de divê em bi zanibin dar û daristan bêyî ‘ave’ nikarê dinava xwezayê de şîn û jîn bimînê. Ango arîşeya (madde) ku civakê ‘av’ dide jî zimanê wê civakêye. Civak bê ziman jîn nade. Civak bê ziman azad jî nabe.
Civaka kurd ji destpêka dîroka xwe heta îro gelek dem û dewran dîtiye. Gelek caran mal û halê civaka kurd hatiye talankirin û werankirin, gelek caran gûr ketiyê nava civaka kurd de. Gelek caran civaka kurd hatiyê xapandin. Gelek caran civaka kurd di nava dîrokê de nok bûye. Lê; lê a herî pîroz civaka kurd tu caran rayê xwe ê esas û bingehîn ango zimanê xwe ji dest nedaye. Di nava herîkîna dîroka xêlet de, zimanê kurdî hertin tekoşîna hebûna xwe meşandiye. Heta roja me a îroyîn hebûna civaka kurd bi zimanê wî hatiyê serbilindkirin.
Di roja me a îroyînde, civaka kurd gihiştiyê astek pîroz. Bi kedên gelek giranbûha hebûna xwe aniyê ber devê civakbûna azad. Jibo civakbûna azad, jibo parastina çandî, parastina dîrokê, parastina fizîkî û berî her tiştî jibo parastina çeka (ziman) xwe dive; erka herî pêwîst, erka parastina zimanê wî be.
Ziman û Xweseriya Azad
Vaye hêz û tevgera civaka kurd, jibo xwe revevirinê pergalek xweser, ango pergala xweseriya demokratîk bi analîzên zanistî danî ber pergala navendîparêz. Jibo civaka kurdan û gelên dinava tirki de dijîn ev pergala xweseriyê erka demokrasiya tirkiyê digirê ser milê xwe û dikarê liser milê xwe bigirêjî.
Di vê pergala xweseriyê de her mirov dikevê bin banê parastina hebûna xwe û civaka xwe de. Jibo pergalek demokratîk, jibo rêvebirinek demokratîk û azad xweseriya demokratîk li hember pergala netew dewlet, pergalek a demokrasiyê ye. Têgeha netew dewlet, dinava pirsgirêkên civakan de êdî hilweşiyaye û nikarê erka demokrasiyê ragirê. Jibo çareserkirina pirsgirêkên civakî li hember têgeha netew dewlet, divê têgeha xweseriya demokratîk di hemû zîhniyetan de cih bigirê.
Her çiqas di avabûna komara tirkî de, sêrîde modela xweseriyê jibo kurdan hatibê xwestin jî, lê tu caran hebûna civaka kurd di nava komara tirkî de cih negirtiye. Ji roja avabûna komarê heta îro pirsgirêka gelê kurd, zindîtiya xwe ji nav pergala rêveberiya komara tirkîde dernexistiyê. Çiqas bi têzên ku hebûna kurd înkar dikirin jî tu carî zihniyeta înkarê ser neketiye. Tevgera gelê kurd serê xwe jinava çanda înkarê derxistiye û hebûna ‘kurd’a di nava têgehên zanistî de cih kiriye. Bi tekoşîna tevgera gelê kurd wek gotina ku ‘‘mirî ji erdê rabû’’ gelê kurd jî ji mirinê berbi zîndibûna civaka gelê kurd ve rabû. Tevgera gelê kurd hertim jibo afirandina civakek azad di nava lêgerînên exlaqî de maye. Gihiştina merheleya îro jî, dîsa tevgera gelê kurd bi dînamîkên xwe ên ji nava gel digirê û jibo azadîbûnek exlaqî xwe jibo demokrasiya tirkiye nûvejen dike. Jibo afirandina pengava nû, ligor rewşa tirkiye analîzên exlaqî tevgeriyayê û di encama pengava nû de, jibo komara tirkiye, komara demokratîk û jibo pergala civakê jî pergala xweseriya demokratîk derketiye holê.
Ligor pergala ‘xwe-seriya’ demokratîk, wek ku di kîteya peyvê de jî tê destnîşankirin ku rêveberiya ‘‘xwe bi xwe’’ ye. pergala netew dewlet heta niha bi yek netewî, xwe li navenda rêvebirina komarê cih kiribû. Jibo wek heviya gelên dinava komarê de dijîn berevajî çareserkirina pirsgirêkan, ji pirsgirêkan re dibûn pirsgirêk. Jibo aramî, wekhevî û azadiya gelên di bin banê komara tirkide dijîn pergala komara demokratîk riya demokrasiya dinavber gelandeye.
Jibo gelê kurd lê xwedî derketina vê pengava nû ango berbi xweseriya demokratîk ve çûyîn wek nan û av ferzê. Jibo cihkirina vê pergalê dinava herema de her mirovê kurd erka xwedî lê derketinê bînê cih. Jibo fêmkirina wê bikevê nava hewldana de û pergalê demek zû bidê rûniştandin. Xwe bi xwe rêvebirin gavek exlaqiye û jibo civaka kurd pergala hebûna xwebûnêye. Lê çeka xweseriyê berbi serfiraziyê de bibe, bê goman çeka ‘‘zimanê kurdî’’ ye. Jibo xweseriyek azad, zimanek azad pêwîstiya exlaqiya civakêye. Ji mirovek kurd em bigirin heta kesen di asta rêveberiyê de, dive berî her tiştî axaftin û azadiya zimanê kurdî pêk bîne. Bila gevên herî piçûk jî bin bes dive kurdî berî hemû xala bête cih. Heke ku em xweseriya demokratîk venegûherînin qada azadiya zimanê kurdî, wî demê emê di nava xelatiyande lidor xwe bi zivirin. Ji fêmkirina vê pergalê heta pîrozkirina wê û heta berbi pêk anîna vê pergala xweseriya demokratîk dive zimanê kurdî bê karanîn. Jibo ku reng û felsefeya zimanê kurdî dikarê pergala xweseriyê demek kurd de li tevayê pergalan bide qebûlkirin. Wê rojê li saziyek me, min panqarta jibo pîrozkirina xweseriya demokratîk bi zimanê tirkî dît. Gelo divir de nakokiya derdikevê holê ne xwedî mafe. Ango em xwe-seriya demokratîk dixwazin lê em bi tirkî pîroz bikin. Dema xwe bi xwe derket holê bu xweserî û dema mafê xwebûnî derdikevê ango di xwebûnê de zimana mirov heye. Heke ku ew xwebûnî azad nebê xweserî jî azad nebe. ji îro pêde ji bingeha civakê em bigirin heta serê civakê dive jiyan bi kurdî bête xemilandin. ji karê şaredariya em bigirin heta karê meclîsa divê zimanê kara civakî kurdî bê kirin.
Di dawiya nivîsa xwe de ez dixwazim mînakek piçûk nivîsa xwe encam bikim. Wê rojê ez li malim û min dengê ku ji hoparlorên şaredariyê dîrekan ve jibo agahiyan cih kirîn seh kir. Agahiya kesekî ku çûyî rehmetê bi zimanê tirkî li gelê Cizîre dida zanîn. Ê dema ziman tirkî bê dayîk/pîrek fêm nakin. Diyamin got ‘‘ev çi denge’’ jinbiramin lê vegeran got ‘‘bawere behsa biskilêtan dike’’ di vê çîrokê de elbet kenê mirov tê. lê divê êdî her tiştî em ‘xwe’bûnêde fêm bikin, paş gûh û ser gûh re avêtina heta niha me dikir, em gelek eşandin. Divê tenê ne bangewaziyek ji rêvebirina xwe em bigirin, heta zimanê siyaseta xwe û pergala pewerda xwe em bi zimanê ‘‘xwe’’ bikin. ‘‘zimanê azad, xweseriya azad’’
11 Ağustos 2010 Çarşamba
6 Ağustos 2010 Cuma
MÊZÎNA DEMOKRASIYÊ
Mîrza RONÎ
Mêzîn û demokrasî; du nav anjî du têgehîn yekbûyîne. Di pîvanên demokrasiyê de heke ku mirov dadmendiya mêzînê lipêş çavê xwe ne girê wî demî demokrasî/demokratî erka xwe pêk naînê. Çi mafê û keda jibo mirovahiyê di nava mirov û civakî de hatî parvekirin divê ligor yek mêzînê hatibin parvekrin. Heke dadmendiya mêzînê dinava mirovahî û civakan de; xelet werê karanîn/parvekirin; wî demî demokrasî û mêzîn jî ji holê radike. Maf û keda mirovan û civaka jî dikevê destê qiralparêz û despotîzimê de.
Mêzîn min cara êwil dema jiyana min ligûnd derbas dibû min dît. Wî demî ataran jibo pêdiviyên gûndiyan cih bînin, ji bajaran xir û mir, fêkî û zad jibo firotinê tanîn gûnda. Wî demî kesê ku fêkî ji atar dikirî, atar fêkî datanî ser mêzîna xwe û li gor daxwaza kirînê dikişand. Kêloyek an ji du kêlo bi mêzîna xwe dikişand. Dema kêloyek datanî rexek mêzînêde rexa dî jî, fêkî têxistiyê; heta ku herdu rexên mêzînê wek hev li ne hatiba, kesê bikir qebûl nedikir. Ango diviyabû kêlo û fêkî wek hev lê bihatana. Ji vê çîroka mêzîn û têkiliya bazirganiyêde tişta ku min fêm kirî wekhêvî û parvekirina ligor xwesteka mirovahiyê bû. Di virde heke ku atar ne ligor dadmendiya mêzînê tevbigera wî demî; bikir jî wê nerazîbûn nîşan bidana. Jibo maf standinê dive hertim wekheviya mêzînê berbiçav bê dîtin. Dema yek ji yekê zêde derdikevê, divê bête zanîn ku kedxwarî liwir de heye. Mêzîn hertim dadxwazê lê kesê ku mêzînê kar tînin divê ew jî dadxwaz be. Heke kesê ku mêzîn di destande ne dadxwaz be wî demî têgeha demokrasiyê ji holê radibê.
Di cihanê de bi milyonan mirov tevlîhevbûye û her civak ligor reng, çanda û dîroka xwe jiyana xwe didomîne. Ligor vê çîroka me li jor anî ziman îro di nava hin civakande qet dadwerî ne ligor pîvanên mêzînê pêk tên. Demokrasiya ku tê kal kirin qet ne ligor xwestekên atar û bikirane. Em îro mînaka civakên tevlîhev bûyî ji Tirkiyê bidin rewşa demokrasî û mêzîna di nava civakan de rehetî derdikevê ber çavan. Li vî welatî gelê Kurd, Tirk, Ereb, Suryanî, Ermenî û hwd. Gelek mirov, civak û netew di nava pergala komara Tirkiyê de dijîn. Her gel li gor baweriya xwe, çanda xwe, zimanê xwe û dîroka xwe; liser erdnigariya herem û bajarên xwe dijîn. Lê mixabin dema demezrandina komarê em bigirin dest heta niha mafê gelan û mirovên ne ji qewmê tirka bê; jiderveyî mêzînê hatine hiştin. Çi maf, qanûn, zagonên heyî ligor xwe di mêzînêde cih kirine. Ango mafê netewa tirka; di rexekê mêzînêde hiştine mafên gelên dî di rexekîde; çi maf, qanûn, zagonên heyî ligor dilê xwe diwî rexê xwede bicih kirine heta ku rexê wa liser rexê gelên ne ji qewmê wa bilind bûyî û bilindbûnek gelek kifş. Kesê ku dema ev mêzin jibo mafê gelan xistî destê xwe çi mafê heyî ligor xwe ne ligor dadweriya mêzînê cih kiriye. Û a herî nexweş li Tirkiye remza/logoya wezareta dadê û dadgehan mêzîne. Her roj ew mêzîn lipêş çavê dadger û dadxwazane; lê mixabin çiqas liser dîwaran û pirtûkên zagona ew mêzîn rast xwiya bikê jî, xwarbûna mêzînê êdî gelek ne maye liser rexêdî de bi qûlibê û wê mêzîn xira bibe.
Herî dawî divan rojevên dawî de, li Tirkî gelek tegeha demokrasiyê tê karanîn. Çi kesê rasibê dibêjê ezê pergala demokrasiyê bicih bikim û biratiya gelan pêk bînim. Lê gelo ma ew kesên wisa dikin qîr û xwe di çirînin (akp, chp, mhp) ma qey wê mêzîna xwar nabînin gelo. Heta ku ew mêzin rast nebe, heta ku jibo gelên dibin pergala komara Tirkî de dijîn mafê wa wek hev nebê û ti cûdahî di navber gelande ne mînê; ma wê çawe bikarin qala demokrasiyê bikin û pêk bînin li Tirkiye de.
Jibo wekhevkirina herdu rexên mezînê divê mafê gelan wek hev di mêzîna zagona bingehîn de bên cihkirin. Berî her tiştî dive yek, yek û yekyekî ji zagona bingehîn bê gûhartin; maf û hebûna gelên cûda bê dîtin. Xwestêk, bawerî, çand, ziman û dîroka gelan li ber çava bê dîtin û ligor rastbûna herdu rexê mêzînê tevbigerin. Heke ku hebûn, bawerî, çand, ziman û dîroka gelan liber çava newê girtin tenê pergala yek, yek yekî bê; wî demî ne mêzîn ne jî demokrasî dinava pergalan de na mînê.
Îro linav komara Tirkî de gelê Kurd yek jî ji gelê herî qedîm û xwedî dîroke. Liser erdnigariya xwe bi hezar salane dijî, dinav çanda xwede bi hezar salane dijî, bi zimanê xwe bi hezar salane diaxivê û pê dijî. Lê mixabin ji destpêka damezrandina komara tirkiye em bigirin heta îro ev qedîmî û hebûna gelê kurd qet ne hatiye dîtin û zagon û pergala yek yekî de qet xwiya nakê. Ê heke ku qala demokrasiyê îro li Tirkiye tê kirin û mêzînê têxin destê xwede. Divê berî hertiştî xwarbûna mêzînê rast bikin û hebûna gelê kurd, zimanê gelê kurd, çanda gelê kurd di zagona bingehîn de cih bikin û ji nûde qala demokrasiyê bikin. Wî demî pergala yek, yek, yekî wê di nava dîrokê de bimînê û komara demokratîk wê jibo gelan ava bibe.
Yekem car mêzîn di serdema Misriyan de hatiye dîtin (berî î.3500). wî demî ji jibo kişandina wek heviyê kar anîne. Di nava qanûnên Hammurabî (berî î. 1792–1750) de jî; qala pîvanên mêzînan tê kirin. Di dîrokê dejî; nava hemû şaristaniyan de mêzin amûr an jî têgeheka berbiçave, ji maf û wekheviyê re. Lê karanîna mêzînê heke ku dikevê destê mirovên nêtpîs de wî demî mêzînê xêlet kar tînin û her tiştî jibo xwe dibînin û dikêşin.
Mêzîn û demokrasî; du nav anjî du têgehîn yekbûyîne. Di pîvanên demokrasiyê de heke ku mirov dadmendiya mêzînê lipêş çavê xwe ne girê wî demî demokrasî/demokratî erka xwe pêk naînê. Çi mafê û keda jibo mirovahiyê di nava mirov û civakî de hatî parvekirin divê ligor yek mêzînê hatibin parvekrin. Heke dadmendiya mêzînê dinava mirovahî û civakan de; xelet werê karanîn/parvekirin; wî demî demokrasî û mêzîn jî ji holê radike. Maf û keda mirovan û civaka jî dikevê destê qiralparêz û despotîzimê de.
Mêzîn min cara êwil dema jiyana min ligûnd derbas dibû min dît. Wî demî ataran jibo pêdiviyên gûndiyan cih bînin, ji bajaran xir û mir, fêkî û zad jibo firotinê tanîn gûnda. Wî demî kesê ku fêkî ji atar dikirî, atar fêkî datanî ser mêzîna xwe û li gor daxwaza kirînê dikişand. Kêloyek an ji du kêlo bi mêzîna xwe dikişand. Dema kêloyek datanî rexek mêzînêde rexa dî jî, fêkî têxistiyê; heta ku herdu rexên mêzînê wek hev li ne hatiba, kesê bikir qebûl nedikir. Ango diviyabû kêlo û fêkî wek hev lê bihatana. Ji vê çîroka mêzîn û têkiliya bazirganiyêde tişta ku min fêm kirî wekhêvî û parvekirina ligor xwesteka mirovahiyê bû. Di virde heke ku atar ne ligor dadmendiya mêzînê tevbigera wî demî; bikir jî wê nerazîbûn nîşan bidana. Jibo maf standinê dive hertim wekheviya mêzînê berbiçav bê dîtin. Dema yek ji yekê zêde derdikevê, divê bête zanîn ku kedxwarî liwir de heye. Mêzîn hertim dadxwazê lê kesê ku mêzînê kar tînin divê ew jî dadxwaz be. Heke kesê ku mêzîn di destande ne dadxwaz be wî demî têgeha demokrasiyê ji holê radibê.
Di cihanê de bi milyonan mirov tevlîhevbûye û her civak ligor reng, çanda û dîroka xwe jiyana xwe didomîne. Ligor vê çîroka me li jor anî ziman îro di nava hin civakande qet dadwerî ne ligor pîvanên mêzînê pêk tên. Demokrasiya ku tê kal kirin qet ne ligor xwestekên atar û bikirane. Em îro mînaka civakên tevlîhev bûyî ji Tirkiyê bidin rewşa demokrasî û mêzîna di nava civakan de rehetî derdikevê ber çavan. Li vî welatî gelê Kurd, Tirk, Ereb, Suryanî, Ermenî û hwd. Gelek mirov, civak û netew di nava pergala komara Tirkiyê de dijîn. Her gel li gor baweriya xwe, çanda xwe, zimanê xwe û dîroka xwe; liser erdnigariya herem û bajarên xwe dijîn. Lê mixabin dema demezrandina komarê em bigirin dest heta niha mafê gelan û mirovên ne ji qewmê tirka bê; jiderveyî mêzînê hatine hiştin. Çi maf, qanûn, zagonên heyî ligor xwe di mêzînêde cih kirine. Ango mafê netewa tirka; di rexekê mêzînêde hiştine mafên gelên dî di rexekîde; çi maf, qanûn, zagonên heyî ligor dilê xwe diwî rexê xwede bicih kirine heta ku rexê wa liser rexê gelên ne ji qewmê wa bilind bûyî û bilindbûnek gelek kifş. Kesê ku dema ev mêzin jibo mafê gelan xistî destê xwe çi mafê heyî ligor xwe ne ligor dadweriya mêzînê cih kiriye. Û a herî nexweş li Tirkiye remza/logoya wezareta dadê û dadgehan mêzîne. Her roj ew mêzîn lipêş çavê dadger û dadxwazane; lê mixabin çiqas liser dîwaran û pirtûkên zagona ew mêzîn rast xwiya bikê jî, xwarbûna mêzînê êdî gelek ne maye liser rexêdî de bi qûlibê û wê mêzîn xira bibe.
Herî dawî divan rojevên dawî de, li Tirkî gelek tegeha demokrasiyê tê karanîn. Çi kesê rasibê dibêjê ezê pergala demokrasiyê bicih bikim û biratiya gelan pêk bînim. Lê gelo ma ew kesên wisa dikin qîr û xwe di çirînin (akp, chp, mhp) ma qey wê mêzîna xwar nabînin gelo. Heta ku ew mêzin rast nebe, heta ku jibo gelên dibin pergala komara Tirkî de dijîn mafê wa wek hev nebê û ti cûdahî di navber gelande ne mînê; ma wê çawe bikarin qala demokrasiyê bikin û pêk bînin li Tirkiye de.
Jibo wekhevkirina herdu rexên mezînê divê mafê gelan wek hev di mêzîna zagona bingehîn de bên cihkirin. Berî her tiştî dive yek, yek û yekyekî ji zagona bingehîn bê gûhartin; maf û hebûna gelên cûda bê dîtin. Xwestêk, bawerî, çand, ziman û dîroka gelan li ber çava bê dîtin û ligor rastbûna herdu rexê mêzînê tevbigerin. Heke ku hebûn, bawerî, çand, ziman û dîroka gelan liber çava newê girtin tenê pergala yek, yek yekî bê; wî demî ne mêzîn ne jî demokrasî dinava pergalan de na mînê.
Îro linav komara Tirkî de gelê Kurd yek jî ji gelê herî qedîm û xwedî dîroke. Liser erdnigariya xwe bi hezar salane dijî, dinav çanda xwede bi hezar salane dijî, bi zimanê xwe bi hezar salane diaxivê û pê dijî. Lê mixabin ji destpêka damezrandina komara tirkiye em bigirin heta îro ev qedîmî û hebûna gelê kurd qet ne hatiye dîtin û zagon û pergala yek yekî de qet xwiya nakê. Ê heke ku qala demokrasiyê îro li Tirkiye tê kirin û mêzînê têxin destê xwede. Divê berî hertiştî xwarbûna mêzînê rast bikin û hebûna gelê kurd, zimanê gelê kurd, çanda gelê kurd di zagona bingehîn de cih bikin û ji nûde qala demokrasiyê bikin. Wî demî pergala yek, yek, yekî wê di nava dîrokê de bimînê û komara demokratîk wê jibo gelan ava bibe.
Yekem car mêzîn di serdema Misriyan de hatiye dîtin (berî î.3500). wî demî ji jibo kişandina wek heviyê kar anîne. Di nava qanûnên Hammurabî (berî î. 1792–1750) de jî; qala pîvanên mêzînan tê kirin. Di dîrokê dejî; nava hemû şaristaniyan de mêzin amûr an jî têgeheka berbiçave, ji maf û wekheviyê re. Lê karanîna mêzînê heke ku dikevê destê mirovên nêtpîs de wî demî mêzînê xêlet kar tînin û her tiştî jibo xwe dibînin û dikêşin.
31 Temmuz 2010 Cumartesi
ZOZAN
MÎRZA RONÎ
Ava Kanî û mergên çiyayên zozana dema xwe ji keziyen zinara de di berdin, mirov xwezaya rast dibînê û mirov berbi xwezaya kurve diçe. Dema mirov nav kereng, revaz, sosin, şîler, beybûn û kûlîlkên reng û reng de dimeşê xwe li kaba mirov didin û dilê mirov şa dikin. Behna wa kulîlkên zozana dema tê bevila mirov û diçê xwar ne êşa dil, nejî êş û kul di laşê mirov de na mînê. Xezal û ajalên li şikefta de dema xwe naşî mirov dikin ji dibêjin xwediyê van çiyayên bilind emin û xwe li mirov didin nasîn.
Ew jiyana li nav wa zozana de zû bi zû dest her kesekî na kevê; tenê ye ku ji wa çiya hezdikin û qeweta xwe jê digrin, ewa ew jiyan dest xistîye. Salên berê, 1990’an de koçerên tenê xwedî mih û sewal ew zozanên nav çiyayên bilind de ji xwe re havîn û bahara dikirin mal û dabara xwe ji zozana digirtin. Her sê mehên havînê li ser wa merg û kaniyen çemidî, sewalên xwe xwedî dikirin. Konê rêş nav giya û kulîlkan de di vegirtin û ew kulîlîk ji ware dibû derman. Dema şivana li bilûra xwe didan, berîvan ber bi beriye de diçon, Xezal û kîvroşka xwe li pêşîya wa de dihiltavêtin. Ew zozanên mîna Çemêkarê, Fereşîn, Alandeş, Girê hesina, Kurdê û çend heremên dîn dema Koçer diçon têde jîn dihat ser wa zozana. Mixabin ew zozanên ku dengê bilûrê le dihat piştî salên 1990’an êdî xwedîye xwe gûhartin û dengê gûllê û topan ket nav zinara. Lê hertin ewan zozana yeku xwe xistî bexta de hertim parastiye û ji ware bûye mal. Koçerên piştî keqexeyên li ser zozanên wa nedikarîn biçin eve pazde, hijde salin zozanê xwe ne çêrandî û mast, pênîr, şîrê û meyra zozana ne xwarîn, îsal mecbur mane ku biçin warê bavu kalên xwe pêzên xwe biçêrînin daku bikarin dabara xwe bikin. Koçeren wek Batûya, Kiçan, Goyan, Sora, Didêra û çend êşîrên dî ji ber germahîya havînê divê herin zozanên xwe biçêrînin.
Piştî ku kedexe ketin li ser gûnd û çiyan, Koçer jî wek her kesêkî peşkik jê xwarin. Lê ti carajî keqexan ne kariye koçera ji zozanên wa dûr bexê. Hertim berê koçera li zozanan bu. Hin Koçer berê wa ket bajarên mezin û nav jiyana bajara de perîşan bûn le dîsan jî ku derfetê dest bixin wê biçin çîyayên xweyî azad de karê xweyî pakij kin, wê ji dev jiyana bajarayî kirêj berdin.
Ku evkas me kala zozana kir bîra çîrok û helbestên li ser zozana hatî gotin hatin bîramê.
Zozan zozan zozan lêlê zozan
Lêlê zozan.
Çiyakê zozan bilinde lêlê zozan
Lêlê zozan.
Çar hawîrdor gûnde lêlê zozan
Lêlê zozan.
Bejna yaram bilinde lêlê zozan
Lêlê zozan berxê canê.
Pêzê zozan reşin lêlê zozan
Lêlê zozan.
Berîvan lê dimeşin lêlê zozan.
Çavên yaram reşin lêlê zozan kewê canê.
MÎRZA RONÎ
Ava Kanî û mergên çiyayên zozana dema xwe ji keziyen zinara de di berdin, mirov xwezaya rast dibînê û mirov berbi xwezaya kurve diçe. Dema mirov nav kereng, revaz, sosin, şîler, beybûn û kûlîlkên reng û reng de dimeşê xwe li kaba mirov didin û dilê mirov şa dikin. Behna wa kulîlkên zozana dema tê bevila mirov û diçê xwar ne êşa dil, nejî êş û kul di laşê mirov de na mînê. Xezal û ajalên li şikefta de dema xwe naşî mirov dikin ji dibêjin xwediyê van çiyayên bilind emin û xwe li mirov didin nasîn.
Ew jiyana li nav wa zozana de zû bi zû dest her kesekî na kevê; tenê ye ku ji wa çiya hezdikin û qeweta xwe jê digrin, ewa ew jiyan dest xistîye. Salên berê, 1990’an de koçerên tenê xwedî mih û sewal ew zozanên nav çiyayên bilind de ji xwe re havîn û bahara dikirin mal û dabara xwe ji zozana digirtin. Her sê mehên havînê li ser wa merg û kaniyen çemidî, sewalên xwe xwedî dikirin. Konê rêş nav giya û kulîlkan de di vegirtin û ew kulîlîk ji ware dibû derman. Dema şivana li bilûra xwe didan, berîvan ber bi beriye de diçon, Xezal û kîvroşka xwe li pêşîya wa de dihiltavêtin. Ew zozanên mîna Çemêkarê, Fereşîn, Alandeş, Girê hesina, Kurdê û çend heremên dîn dema Koçer diçon têde jîn dihat ser wa zozana. Mixabin ew zozanên ku dengê bilûrê le dihat piştî salên 1990’an êdî xwedîye xwe gûhartin û dengê gûllê û topan ket nav zinara. Lê hertin ewan zozana yeku xwe xistî bexta de hertim parastiye û ji ware bûye mal. Koçerên piştî keqexeyên li ser zozanên wa nedikarîn biçin eve pazde, hijde salin zozanê xwe ne çêrandî û mast, pênîr, şîrê û meyra zozana ne xwarîn, îsal mecbur mane ku biçin warê bavu kalên xwe pêzên xwe biçêrînin daku bikarin dabara xwe bikin. Koçeren wek Batûya, Kiçan, Goyan, Sora, Didêra û çend êşîrên dî ji ber germahîya havînê divê herin zozanên xwe biçêrînin.
Piştî ku kedexe ketin li ser gûnd û çiyan, Koçer jî wek her kesêkî peşkik jê xwarin. Lê ti carajî keqexan ne kariye koçera ji zozanên wa dûr bexê. Hertim berê koçera li zozanan bu. Hin Koçer berê wa ket bajarên mezin û nav jiyana bajara de perîşan bûn le dîsan jî ku derfetê dest bixin wê biçin çîyayên xweyî azad de karê xweyî pakij kin, wê ji dev jiyana bajarayî kirêj berdin.
Ku evkas me kala zozana kir bîra çîrok û helbestên li ser zozana hatî gotin hatin bîramê.
Zozan zozan zozan lêlê zozan
Lêlê zozan.
Çiyakê zozan bilinde lêlê zozan
Lêlê zozan.
Çar hawîrdor gûnde lêlê zozan
Lêlê zozan.
Bejna yaram bilinde lêlê zozan
Lêlê zozan berxê canê.
Pêzê zozan reşin lêlê zozan
Lêlê zozan.
Berîvan lê dimeşin lêlê zozan.
Çavên yaram reşin lêlê zozan kewê canê.
ŞOPÊN FEQIYÊ TEYRA
MÎRZA RONÎ
Di şaristaniya herema Botan de, gelek mirovên, kesayetên bi zanyar û ilimdar; li ser axa Botan jiyane. Ji van mirovên zanyar wek Meleyê Cizîrî, Feqiyê Teyra û Ehmedê Xanî ne. Ev zanyar û fîlozofên ziman û wejeya kurdî, gelek jiyan û serpêhatiyên wan li ser vê axa miqeddes derbas bûye. Ew dîwan û helbestên wa ji pênûsa wayî hêja hatî nivîsandin; mirov îro jî şopa wana dibînê. Teybetî jî îro gelek warên ku Feqiyê Teyra lê jiyayî û serpêhatiyên xwe têde bihurandî li herama Cizîrê hene.
Di nav gelê Cizîrê de îro jî gelek, mirovên kal û Seyda qala Feqiyê Teyra dikin. Teybetî jî çîrokên ku li ser Feqiyê Teyra hatine gotin, gelek kalên vê herema me dizanin û tînin ziman. Îro şopên ku Feqiyê Teyra ji mere hiştine Medresa wî, Mizgeft, Gûnd û deverên ku lê rûniştine û dîsa şîretkarê wî çemê Dîclê ye.
Medreseya Feqiyê Teyra:
Ev medresa Fekiyê Teyra dema mirov ji Cizîrê derdikeve nêzî 15 km. mirov ji Cizîrê dûr dikeve li ser riya Basa (gûçlukonak) li kêleka gûndê Kereşa navbera çiyayê Gabar û çemê Dîcle de hatiye avakirin. (ji ber ku heya niha ti lekolînên zanyarî lê nehatine kirin mirov nizane di kîjan demê de hatiye avakirin) Nava derdorek xwezayîde ye û rêya diçe Basa di berê derbas dibe. Ev şopa ku Feqiyê Teyra ji mere ava kirî hêj ser piyaye, lê mixabin wek her warê meyî kurdan ev medresa Feqiyê Teyra jî ji bêxweyîtî, bê parastinî dîwarên medresê gelek jî hilweşiya ye û dîwarên mayî jî li ber hilweşînê ne. Heke ku ti parastin û avakirin jêre pêk neyê heta demeke dirêj xwe li ser piya nagire û wê hilweşe xirabibe. Rewşa ku îro medrese têde tenê mezelek ji Medresê maye û diwarên hewşa Medreseyê jî rêzek jê mayê û derdora Medreseyê bûye xirbe. Rola vê Medreseyê jî wek Medreseyên din; perwerda ilmî lê tate xwendin û Fekiyê Teyran li vê Medreseyê de xwendiye û Medrese li ser navê wiye. Deme mirov şopên Fekiyê Teyran di nêrê dema mirov kûr di fikirê ew demê ku Feqiyê Teyran têde tê pêş çavên mirov û mirov xengîn dibû ji ber ku Medresa wî di vî halîdeye.
Mizgefta Feqiyê Teyra:
Dema ez li nav şopên Fekiyê Teyra digeriyam piştî ku em ji Medresa wî derketin apê ku ji gûndê kereşa jimere got ku: li nezî Medresa Feqî Mizgefta wî jî heye û li wê jî binêrin. Piştî me ev jî zanî ji ber piştrastkirina Mizgeftê em çûn ser Mizgefta wî; me dît ku rastî jî mezelek xirbe li nezî Medresa wî heye û derdora vê mezelê jî tirb bûn. Li gor kevin bûna mezelê diyar bû ku ev mizgeft jî di dema avabûna vê Medreseyê de hatiye avakirin lê wek Medreseyê ti lekolîn li vê Mizgeftê jî ne hatine kirin û ti encamên zanyarî me dest ne xistin. Lê heke mirov Medresê û Mizgeftê deynê berhev di heman demê de hatibin çêkirin mirov dikarê bi bejê ku ev Mizgeft dibê ku ya Fekiyê Teyra bê.
FINIK:
Di jiyana Fekiyê Teyra de, li gor ku tişta ji Feqî re hatî gotin; jiyana wî li derdora gûndê Finikê gelek derbas bûye. Ev gûndê Finikê jî nezî Medreseya Feqiyê Teyra ne û dîroka Finikê li gor ku çirokên ji finikêre hatin gotin avabûna wê dibe ku beriya Medreseya Feqiyê Teyra hatibê avakirin. Îro ji kavilên-xirbeyên ji bermahiyên gûnd mayîn li ser piyane. Wek Keleha Finikê û cihê gûlleyên ku dema Tîmûr de avêtine kelleha Finikê îro ji wan şopare “pençên Tîmûr” tête gotin. Wek ku me di sêrîde anî ziman ji berk u tu parastin ji van kevnareyên dîrokîre pêk ne hatiye; îro ev dîroka pîroz li ber windabûnê ne. Dema mirov kur bala xwe didê ser van kevnareyan-xirbeyan xwiya dikê ku jîna Feqiyê Teyra di derdora Finikê û li ber çemê Dîclê derbas bûye. Ango li gor çîrokên li ser Feqiyê Teyra hatin gotin ku; Feqiyê Teyra dema ku di xwest helbestên xwe bi xwenda, an jî bi nivîsan da; ji Medreseyê anjî ji Finikê derdiket û dihat aşê ku dikevê milê finikêyî rastê li ber çemê Dîclê li bin darêk tûya, dirûnişt û helbestê xwe dinivîsîn û dixwendin. Di nav gelê Cizîre de hêj ev çîrok tê gotin ku helbesta Feqiyê Teyra a bi navê “Ey Ava Av” li bin wê dara tûya, li pêşber çemê Dîclê nivîsiye. Dîsa hatiye gotin ku dema Feqiyê Teyran li wir helbest di xwendin; ava çemê Dîclê lê gûhdar dikir û di rawesta. Balkeşê dema em li ser şopên wî digeriyan devera ku tê gotin Feqî lê helbest xwendîn a naha jî ava çemê Dîclê wek rawestayî xwiya dikê. Û şopên Feqiyê Teyra wek giyan xwiya dikin li ber çavên mirov.
Çemê Dîcleyê:
Gelek çîrokên li ser Feqiyê Teyra hene û dema mirov naveroka wana dinêrê; çemê Dîclê gelek têde derbas dibê. Wek ku me anî ziman jî helbesta xwe a bi navê “Ey Ava Av” li ser ava vî çemê nivîsiye. Em dikarin bi bejin ku ev çemê ku şahidê gelek dîroka û gelek netew li ser xwere derbas kirine û ji gelek mirovên navdar re bûye helîna çîrokan. Lê teybetî şopa Feqiyê Teyra li ser vê ava çemê Dîclê xwiya dikê. Wek çîroka ku di bejin: Feqiyê Teyra di ber vê avê de çûye û ev helbesta bi navê “Ey Ava Av” xwendiye û ji avê xwestiye ku rawestê, lê avê gûh nedaye Feqiyê Teyra. Piştî ku Feqî dibînê av ne rawesta Feqî lingê xwe ji milek yê avê tavê jê milê dî û xwe têxê nav avê de û ji avê dixwazê ku rawestê. Lê av gûh nadê Feqiye Teyra û ehdan li feqî dixwînê. Piştî kku av hewl didê ku feqî nokî avê bikê Feqiye Teyra jî; qewetê ji rebê alemê dixwazê ku bikarê avê rawestînê. Feqiye Teyra di nav avê de xwe wek bend qayîm dikê û na hêlê ku av derbas bibê. Her çiqas av jê daxwaz jî dikê ku dibêjê: min berde ezê herim masiyê min man bê av ma tu ji min çi dixwazî min na bedrî. Her çiqas av hewl didê ku xwe ji Feqiye Teyra xilas bikê Feqî na berdê û dibejê ji ber dengê te gelê Cizîrê na rakevê û tû gelek dikî gûş, gûş û derbas dibî. Şertê min jî ewê ku edî bê deng derbas bibe û bila tu kes ji te aciz nebin. Piştî ku av vê şerta Feqiye Teyra qebûl dikê Feqiye Teyra jî avê hedî hedî nava lingên xwe re di berdê û çîroka wî wisa di qedê. Li gor vê çîroka ku me kurt î li navber Feqiye Teyra û ava çemê Dîcle de derbas bûyî anî ziman xwiya dikê ku jina Feqiye Teyra gelek li ber vî çemî derbas bûye.
Îro mirov Medreseya Feqiye Teyran, Mizgeft, gûnd û çemê ku şopên Feqiye Teyra lê xwiya dikin danê ber hev; mirov bi rehetî dibînê ku şopên Feqiye Teyra xwiya dikin. Ev şopên wî li benda lekolîne mane.
MÎRZA RONÎ
Di şaristaniya herema Botan de, gelek mirovên, kesayetên bi zanyar û ilimdar; li ser axa Botan jiyane. Ji van mirovên zanyar wek Meleyê Cizîrî, Feqiyê Teyra û Ehmedê Xanî ne. Ev zanyar û fîlozofên ziman û wejeya kurdî, gelek jiyan û serpêhatiyên wan li ser vê axa miqeddes derbas bûye. Ew dîwan û helbestên wa ji pênûsa wayî hêja hatî nivîsandin; mirov îro jî şopa wana dibînê. Teybetî jî îro gelek warên ku Feqiyê Teyra lê jiyayî û serpêhatiyên xwe têde bihurandî li herama Cizîrê hene.
Di nav gelê Cizîrê de îro jî gelek, mirovên kal û Seyda qala Feqiyê Teyra dikin. Teybetî jî çîrokên ku li ser Feqiyê Teyra hatine gotin, gelek kalên vê herema me dizanin û tînin ziman. Îro şopên ku Feqiyê Teyra ji mere hiştine Medresa wî, Mizgeft, Gûnd û deverên ku lê rûniştine û dîsa şîretkarê wî çemê Dîclê ye.
Medreseya Feqiyê Teyra:
Ev medresa Fekiyê Teyra dema mirov ji Cizîrê derdikeve nêzî 15 km. mirov ji Cizîrê dûr dikeve li ser riya Basa (gûçlukonak) li kêleka gûndê Kereşa navbera çiyayê Gabar û çemê Dîcle de hatiye avakirin. (ji ber ku heya niha ti lekolînên zanyarî lê nehatine kirin mirov nizane di kîjan demê de hatiye avakirin) Nava derdorek xwezayîde ye û rêya diçe Basa di berê derbas dibe. Ev şopa ku Feqiyê Teyra ji mere ava kirî hêj ser piyaye, lê mixabin wek her warê meyî kurdan ev medresa Feqiyê Teyra jî ji bêxweyîtî, bê parastinî dîwarên medresê gelek jî hilweşiya ye û dîwarên mayî jî li ber hilweşînê ne. Heke ku ti parastin û avakirin jêre pêk neyê heta demeke dirêj xwe li ser piya nagire û wê hilweşe xirabibe. Rewşa ku îro medrese têde tenê mezelek ji Medresê maye û diwarên hewşa Medreseyê jî rêzek jê mayê û derdora Medreseyê bûye xirbe. Rola vê Medreseyê jî wek Medreseyên din; perwerda ilmî lê tate xwendin û Fekiyê Teyran li vê Medreseyê de xwendiye û Medrese li ser navê wiye. Deme mirov şopên Fekiyê Teyran di nêrê dema mirov kûr di fikirê ew demê ku Feqiyê Teyran têde tê pêş çavên mirov û mirov xengîn dibû ji ber ku Medresa wî di vî halîdeye.
Mizgefta Feqiyê Teyra:
Dema ez li nav şopên Fekiyê Teyra digeriyam piştî ku em ji Medresa wî derketin apê ku ji gûndê kereşa jimere got ku: li nezî Medresa Feqî Mizgefta wî jî heye û li wê jî binêrin. Piştî me ev jî zanî ji ber piştrastkirina Mizgeftê em çûn ser Mizgefta wî; me dît ku rastî jî mezelek xirbe li nezî Medresa wî heye û derdora vê mezelê jî tirb bûn. Li gor kevin bûna mezelê diyar bû ku ev mizgeft jî di dema avabûna vê Medreseyê de hatiye avakirin lê wek Medreseyê ti lekolîn li vê Mizgeftê jî ne hatine kirin û ti encamên zanyarî me dest ne xistin. Lê heke mirov Medresê û Mizgeftê deynê berhev di heman demê de hatibin çêkirin mirov dikarê bi bejê ku ev Mizgeft dibê ku ya Fekiyê Teyra bê.
FINIK:
Di jiyana Fekiyê Teyra de, li gor ku tişta ji Feqî re hatî gotin; jiyana wî li derdora gûndê Finikê gelek derbas bûye. Ev gûndê Finikê jî nezî Medreseya Feqiyê Teyra ne û dîroka Finikê li gor ku çirokên ji finikêre hatin gotin avabûna wê dibe ku beriya Medreseya Feqiyê Teyra hatibê avakirin. Îro ji kavilên-xirbeyên ji bermahiyên gûnd mayîn li ser piyane. Wek Keleha Finikê û cihê gûlleyên ku dema Tîmûr de avêtine kelleha Finikê îro ji wan şopare “pençên Tîmûr” tête gotin. Wek ku me di sêrîde anî ziman ji berk u tu parastin ji van kevnareyên dîrokîre pêk ne hatiye; îro ev dîroka pîroz li ber windabûnê ne. Dema mirov kur bala xwe didê ser van kevnareyan-xirbeyan xwiya dikê ku jîna Feqiyê Teyra di derdora Finikê û li ber çemê Dîclê derbas bûye. Ango li gor çîrokên li ser Feqiyê Teyra hatin gotin ku; Feqiyê Teyra dema ku di xwest helbestên xwe bi xwenda, an jî bi nivîsan da; ji Medreseyê anjî ji Finikê derdiket û dihat aşê ku dikevê milê finikêyî rastê li ber çemê Dîclê li bin darêk tûya, dirûnişt û helbestê xwe dinivîsîn û dixwendin. Di nav gelê Cizîre de hêj ev çîrok tê gotin ku helbesta Feqiyê Teyra a bi navê “Ey Ava Av” li bin wê dara tûya, li pêşber çemê Dîclê nivîsiye. Dîsa hatiye gotin ku dema Feqiyê Teyran li wir helbest di xwendin; ava çemê Dîclê lê gûhdar dikir û di rawesta. Balkeşê dema em li ser şopên wî digeriyan devera ku tê gotin Feqî lê helbest xwendîn a naha jî ava çemê Dîclê wek rawestayî xwiya dikê. Û şopên Feqiyê Teyra wek giyan xwiya dikin li ber çavên mirov.
Çemê Dîcleyê:
Gelek çîrokên li ser Feqiyê Teyra hene û dema mirov naveroka wana dinêrê; çemê Dîclê gelek têde derbas dibê. Wek ku me anî ziman jî helbesta xwe a bi navê “Ey Ava Av” li ser ava vî çemê nivîsiye. Em dikarin bi bejin ku ev çemê ku şahidê gelek dîroka û gelek netew li ser xwere derbas kirine û ji gelek mirovên navdar re bûye helîna çîrokan. Lê teybetî şopa Feqiyê Teyra li ser vê ava çemê Dîclê xwiya dikê. Wek çîroka ku di bejin: Feqiyê Teyra di ber vê avê de çûye û ev helbesta bi navê “Ey Ava Av” xwendiye û ji avê xwestiye ku rawestê, lê avê gûh nedaye Feqiyê Teyra. Piştî ku Feqî dibînê av ne rawesta Feqî lingê xwe ji milek yê avê tavê jê milê dî û xwe têxê nav avê de û ji avê dixwazê ku rawestê. Lê av gûh nadê Feqiye Teyra û ehdan li feqî dixwînê. Piştî kku av hewl didê ku feqî nokî avê bikê Feqiye Teyra jî; qewetê ji rebê alemê dixwazê ku bikarê avê rawestînê. Feqiye Teyra di nav avê de xwe wek bend qayîm dikê û na hêlê ku av derbas bibê. Her çiqas av jê daxwaz jî dikê ku dibêjê: min berde ezê herim masiyê min man bê av ma tu ji min çi dixwazî min na bedrî. Her çiqas av hewl didê ku xwe ji Feqiye Teyra xilas bikê Feqî na berdê û dibejê ji ber dengê te gelê Cizîrê na rakevê û tû gelek dikî gûş, gûş û derbas dibî. Şertê min jî ewê ku edî bê deng derbas bibe û bila tu kes ji te aciz nebin. Piştî ku av vê şerta Feqiye Teyra qebûl dikê Feqiye Teyra jî avê hedî hedî nava lingên xwe re di berdê û çîroka wî wisa di qedê. Li gor vê çîroka ku me kurt î li navber Feqiye Teyra û ava çemê Dîcle de derbas bûyî anî ziman xwiya dikê ku jina Feqiye Teyra gelek li ber vî çemî derbas bûye.
Îro mirov Medreseya Feqiye Teyran, Mizgeft, gûnd û çemê ku şopên Feqiye Teyra lê xwiya dikin danê ber hev; mirov bi rehetî dibînê ku şopên Feqiye Teyra xwiya dikin. Ev şopên wî li benda lekolîne mane.
ŞOREŞGER CELADET ALÎ BEDIRXAN
MÎRZA RONÎ
Celadet Alî Bedirxan; kurê Emîn Alî Bedirxan, neviyê Mîr Bedirxanê Botan. Celadet biçeka xwe a şûna gûlleya hibir têde şoreşek çandî pêk aniye. Bi pênûsa xweyî dixerîbiyê de hîmê zimanê kurdî nûvejen kir û şoreşek jibo zimanê kurdî da destpêkirin.
Şoreş û şoreşgerî ne karek hêsane, herkes hêsanî nikarê bi bêjê ez şoreşgerim û şoreşê pêkbînê. Kesayetên mîna Celadet di doza xweyî kurdewar de hertim xwedî biryar û bîrdozîbû. Di emrê xweyî tekoşer de Celadet hertim bi doza xwere dilsozbûye. Berî tekoşîna xweyî Şamê, şoreşgeriya xwe bi çeka gûlleyî dimeşand. Lê piştî tekçûna serhildana Agiriyê êdî Celadet çeka xwe digûhere û dirajê çeka hibrî. Celadet jibo zimanê kurdî li heremên serhat û bajarên kurdan gelek geriyaye, gelek kesanre daye û standiye, axiviye. Her dengê ku celadet ji devê kurda dibihîst ji xwere dikir riya şoreşa çandî. Piştî Celadet hîmê zimanê kurdî fêm dike êdî hedî, hedî liser alfabeya zimanê kurdî dixebitê. Ligor dengê ku ji kirika mirovê kurd derdikevê dikevê nava hewldanade da ku alfabeyek rast jibo nivîsandina zimanê kurdî birêsê. Bizimanzaniya xwe Celadet Alî Bedirxan bihestên netewperweriyê dest bişoreşek nû dike û dest tavêjê çeka zimanê kurdî. Dinav parçebûna axa kurdistanêde tevlîheviya zimanê kurdî dibînê û li Şamê destbi xebatan dike. Jibine mala Bedirxaniya em bigirin heta şoreşgeriya Celadet hertim dilê wa jibo kurd û kurdistanê jeniye. Lê dilê Celadet gelekî jibo zimanê kurdî êşiyaye û dermanê zimanê kurdî geriyaye. Bi metoda alfaba latînî Celadet alfebeya zimanê kurdî jinûvê rista alfabê derdixê û sih û yek tîpên alfaba latînî jibo karanîna zimanê kurdî pêk tînê. Ku em bibêjin beriya xebata Celadet giranî alfaba erebî û kirîlî zimanê kurdî dihat nivîsandin, lê bi metoda celadet liser alfaba latînî danî û ligor deng û kirika ku ji dengê mirovê kurd derdikevê alfaba latînî yek û yek lê tê. Ango ev tîpên ku ez niha pê kîte û hevokan dinivîsim saya serê şoreja Celadet û keda wî ye.
Dema celadet kedek giranbûha ji bo alfaba kurdî dimeşînê êdî xebata xwe berbi derxistina kovara dîrokî, kovara ‘‘Hawar’’ê de dibê. Mirov dikarê bibêjê tenê biserê xwe û pênûsa xwe li Şamê dest biderxistina kovara Hawarê dike. Kovar jibo wî rêxistinek civakî bû. Jibona wê çendê 15 Gûlana 1932’an de hêjmara kovara Hawarê bi kedek xizanî û serbilindî derdixe. Dema mirov vê şoreşgeriya celadet a jibo kurd û kurdî dinêre; stratejiya şoreşek netewî bi çeka ziman têde heye. Di hêjmara yekemîn a Hawarê de wiha aniye ziman ev fikra xwe ya stratejîk. ‘‘Hawar dengê zanînê ye. Zanîn xwe nasîn e, xwenasîn ji me re riya felat û xweşiyê vedike…’’ Herwiha dîsa bigotina xwe ‘‘gelê bindest, xwe bi du çekan ji serdestên xwe azad dike. Yek ziman û yek jî ol. Lê heke ola bindest û serdest yek be wê demê yek çek dimîne di destê bindest de. Ew jî ziman e.”di van hevokên ku Celadet anî zimande mirov dibînê ku Celadet şoreşa dilê xwe û riya azadiya netewa kurd; bi çeka zimanê kurdî û zanînê didê bilind kirin. Kovara Hewarê jibo meqseda xwe a stratejîk bi rêxistinî diweşînê. Wî demî bi riya Hewarê gelek nivîskar û rewşenbîrên kurd dibin banê Hawarê de kom dike. Cegerxwîn bi çeka xweyî helbaestî, Osman Sebrî çeka xweyî wejeyî cihê xwe dinava şoreşa Hawar û Celadet de digirin. Herwiha Celadet bixwe jî, bi gelek nava jibo hêjmarên kovarê nivîs nivîsandine.
Bi saya şoreşgeriya Celadet î zimanê kurdî îro em rehetî dikarin bi zimanê xwe bi nivîsin û bixwînin. Gelo heke Celadet ew karê dîrokî pêk ne aniya wê me bi kîjan alfabê zimanê xwe bi nivîsta. Dema mirov kûr liser xebata Celadet dayî meşandin binêrê mirov hingî şoreşgeriya Celadet baştir fêm dike.
Lê tiştek ne xweş heye hertim qedrê şoreşgeran dereng tên naskirin. Kesên wek Celadet Alî Bedirxan bi keda destê xwe û hêviya serfiraziya gelê xwe tekoşîn liser milê xwe û çend hevalên xwe meşandiye. Gelek caran heqê çapkirina kovarê destne xistiye. Lê dîsan jî jibo doza zimanê xwe bi xîzanî jî be, ewî şoreşa dilê xwe pêşde biriye. Lê mixabin feleka xayîn ew bê deng digirt û dema dinava erdê pembû de, jibo avdaniya pembûyê xwe jenetorê jibo av kişandinê datînê ser devê bîrê û dema diceribênê ax dibin lingê wîde dihezê, dişemitê û dikevê bîra qederêde giran birîndar dibe. Bîra qederê şoreşger Celadet Alî Bedirxan nasnakê û ewî tevlî refê nemiran dike û Celadet li Şamê 15 Tîrmeha 1951’an de, diçe ser dilovaniya xwe. Ligoristana şêx Xalidê Neqşîbendî, li kêleka bapîrê wî Mîr Bedirxan hatiye veşartin. Liser qebra wî wiha nivîsiye hevalê wî Qedrîcan ‘‘Mîrê kurd, lawê kurdistan. Neviyê Bedirxan Celadet. Fedekar xwediyê immet, cendekê wî ku divirde binax bû, giyanê wî bilindî asîmanbû. Ne miriye zindiye navê wî ebediye.’’
13.07.2010
MÎRZA RONÎ
Celadet Alî Bedirxan; kurê Emîn Alî Bedirxan, neviyê Mîr Bedirxanê Botan. Celadet biçeka xwe a şûna gûlleya hibir têde şoreşek çandî pêk aniye. Bi pênûsa xweyî dixerîbiyê de hîmê zimanê kurdî nûvejen kir û şoreşek jibo zimanê kurdî da destpêkirin.
Şoreş û şoreşgerî ne karek hêsane, herkes hêsanî nikarê bi bêjê ez şoreşgerim û şoreşê pêkbînê. Kesayetên mîna Celadet di doza xweyî kurdewar de hertim xwedî biryar û bîrdozîbû. Di emrê xweyî tekoşer de Celadet hertim bi doza xwere dilsozbûye. Berî tekoşîna xweyî Şamê, şoreşgeriya xwe bi çeka gûlleyî dimeşand. Lê piştî tekçûna serhildana Agiriyê êdî Celadet çeka xwe digûhere û dirajê çeka hibrî. Celadet jibo zimanê kurdî li heremên serhat û bajarên kurdan gelek geriyaye, gelek kesanre daye û standiye, axiviye. Her dengê ku celadet ji devê kurda dibihîst ji xwere dikir riya şoreşa çandî. Piştî Celadet hîmê zimanê kurdî fêm dike êdî hedî, hedî liser alfabeya zimanê kurdî dixebitê. Ligor dengê ku ji kirika mirovê kurd derdikevê dikevê nava hewldanade da ku alfabeyek rast jibo nivîsandina zimanê kurdî birêsê. Bizimanzaniya xwe Celadet Alî Bedirxan bihestên netewperweriyê dest bişoreşek nû dike û dest tavêjê çeka zimanê kurdî. Dinav parçebûna axa kurdistanêde tevlîheviya zimanê kurdî dibînê û li Şamê destbi xebatan dike. Jibine mala Bedirxaniya em bigirin heta şoreşgeriya Celadet hertim dilê wa jibo kurd û kurdistanê jeniye. Lê dilê Celadet gelekî jibo zimanê kurdî êşiyaye û dermanê zimanê kurdî geriyaye. Bi metoda alfaba latînî Celadet alfebeya zimanê kurdî jinûvê rista alfabê derdixê û sih û yek tîpên alfaba latînî jibo karanîna zimanê kurdî pêk tînê. Ku em bibêjin beriya xebata Celadet giranî alfaba erebî û kirîlî zimanê kurdî dihat nivîsandin, lê bi metoda celadet liser alfaba latînî danî û ligor deng û kirika ku ji dengê mirovê kurd derdikevê alfaba latînî yek û yek lê tê. Ango ev tîpên ku ez niha pê kîte û hevokan dinivîsim saya serê şoreja Celadet û keda wî ye.
Dema celadet kedek giranbûha ji bo alfaba kurdî dimeşînê êdî xebata xwe berbi derxistina kovara dîrokî, kovara ‘‘Hawar’’ê de dibê. Mirov dikarê bibêjê tenê biserê xwe û pênûsa xwe li Şamê dest biderxistina kovara Hawarê dike. Kovar jibo wî rêxistinek civakî bû. Jibona wê çendê 15 Gûlana 1932’an de hêjmara kovara Hawarê bi kedek xizanî û serbilindî derdixe. Dema mirov vê şoreşgeriya celadet a jibo kurd û kurdî dinêre; stratejiya şoreşek netewî bi çeka ziman têde heye. Di hêjmara yekemîn a Hawarê de wiha aniye ziman ev fikra xwe ya stratejîk. ‘‘Hawar dengê zanînê ye. Zanîn xwe nasîn e, xwenasîn ji me re riya felat û xweşiyê vedike…’’ Herwiha dîsa bigotina xwe ‘‘gelê bindest, xwe bi du çekan ji serdestên xwe azad dike. Yek ziman û yek jî ol. Lê heke ola bindest û serdest yek be wê demê yek çek dimîne di destê bindest de. Ew jî ziman e.”di van hevokên ku Celadet anî zimande mirov dibînê ku Celadet şoreşa dilê xwe û riya azadiya netewa kurd; bi çeka zimanê kurdî û zanînê didê bilind kirin. Kovara Hewarê jibo meqseda xwe a stratejîk bi rêxistinî diweşînê. Wî demî bi riya Hewarê gelek nivîskar û rewşenbîrên kurd dibin banê Hawarê de kom dike. Cegerxwîn bi çeka xweyî helbaestî, Osman Sebrî çeka xweyî wejeyî cihê xwe dinava şoreşa Hawar û Celadet de digirin. Herwiha Celadet bixwe jî, bi gelek nava jibo hêjmarên kovarê nivîs nivîsandine.
Bi saya şoreşgeriya Celadet î zimanê kurdî îro em rehetî dikarin bi zimanê xwe bi nivîsin û bixwînin. Gelo heke Celadet ew karê dîrokî pêk ne aniya wê me bi kîjan alfabê zimanê xwe bi nivîsta. Dema mirov kûr liser xebata Celadet dayî meşandin binêrê mirov hingî şoreşgeriya Celadet baştir fêm dike.
Lê tiştek ne xweş heye hertim qedrê şoreşgeran dereng tên naskirin. Kesên wek Celadet Alî Bedirxan bi keda destê xwe û hêviya serfiraziya gelê xwe tekoşîn liser milê xwe û çend hevalên xwe meşandiye. Gelek caran heqê çapkirina kovarê destne xistiye. Lê dîsan jî jibo doza zimanê xwe bi xîzanî jî be, ewî şoreşa dilê xwe pêşde biriye. Lê mixabin feleka xayîn ew bê deng digirt û dema dinava erdê pembû de, jibo avdaniya pembûyê xwe jenetorê jibo av kişandinê datînê ser devê bîrê û dema diceribênê ax dibin lingê wîde dihezê, dişemitê û dikevê bîra qederêde giran birîndar dibe. Bîra qederê şoreşger Celadet Alî Bedirxan nasnakê û ewî tevlî refê nemiran dike û Celadet li Şamê 15 Tîrmeha 1951’an de, diçe ser dilovaniya xwe. Ligoristana şêx Xalidê Neqşîbendî, li kêleka bapîrê wî Mîr Bedirxan hatiye veşartin. Liser qebra wî wiha nivîsiye hevalê wî Qedrîcan ‘‘Mîrê kurd, lawê kurdistan. Neviyê Bedirxan Celadet. Fedekar xwediyê immet, cendekê wî ku divirde binax bû, giyanê wî bilindî asîmanbû. Ne miriye zindiye navê wî ebediye.’’
13.07.2010
ROJA HEVDÎTINÊ
MÎRZA RONÎ
Cam, têl û bistikên hêsin…
Îşev xemginiyek giran, xwe hêdî hêdî berdidê ser dilê min û ji dilê min berbi kezaba minde xwe berdidê xwarê. Çîkek tûj liser kezeba min cih digirt. Min ne dizanî bê ka ev xemgînî jikuve hat. Lê ez wê baweriyêdeme ku dibe, ev xemgînî jibo roja hevdîtina minî bi zarokên min be. Şev hêdî hêdî diherikî û seêt pêşde diçû. Xewê xwe giran giran berdida ser çavên min î siba zaroka bibînê. Min jî dixwest ez zû razêm daku şev zû derbasbibe û ez zû zarokên xwe bibînim. Piştî hin xeyalên hevdîtinê, êdî laşêmin wek bêrih bibê bedena min giran dibû û ez diraketim.
Tîrêjên roja pehîzê xwe wek xencerekî şebeka girtingehêre dikiri û Ronahiyê dida çavê min. Bi roniya tîrêjên rojê ez jixewa şîrîn şiyar dibûm. Jiber giraniya xewê laşêmin ne dixwest xwe ji nava cihan derbixê. Lê jiber hevdîtina bi zarokên xwere qewetek evînî liser min çêbû û min xwe ji nav ciha derxist. Min betaniya xwe rast kir û berbi avêde çûm, çavê xwe bi avê şiyar dikirkir.
Roja hevdîtina me roja duşema bû. Ev roj jî duşembû û hevdîtin seêt dehan de destpêdikir. Me hevalên girtî dest biamedekariya taştê kir û piştî demek kin me taştêya xwe jî xwar, êdî çavê min û dilê min li benda gardiyanê girtingehê bû ku bibêjê ‘‘Mîrza were hevdîtinê’’. Seêt berbi dehande diçû, êdî hedî hêdî malbatên hevala dihatin. Her dengek liber gûhê min dibû navê min û ez libenda dengan dimam, her hevalek diçû kelecana min xwe bilind dikir û gotina ‘‘Mîrza were zarokên te hatine’’ serê min de diçû û dihat. Lê êdî deng û gotin rast bûn û gardiyanê dilkevir vêcarê rastî dengek bilind got: ‘‘Mîrza were hevdîtinê’’ tiştên ku malbatê anîn hevala danîn wir û ez berbi cihê hevdîtinêde çûm. Cihê hevdîtinê nava eywanede bendek ji dîwarê stûr çêkiribûn û her navberekî de şebekên, ji bistikên hêsin, cam û têlê pêk dihat. Her malbatek lipişt şebekeyekî disekinî û girtî û malbat yek vî alî yek wî alî dengê xwe ji camê derbasî aliyê hevdikirin. Malbata min jî hatibû xwe dabû ber şebekêyekî sikinibû; êdî ditina zarokên min ne xeyalî zindî lipêşber çavêmin disekinîn. Vê hevdîtinê jî diyamin, birayêmin, kurêmin û keçamin hatibûn hevdîtina min. Xêrhatinên germ me lihev dikirin û mlabetê pirsa rewşa min dikir. Çavê min liser zaroka û ez diya xwere diaxivîm. Wek hercar diyamin dîsa hêstirên çavên xwe ne digirt û rondikên çavan dirijandin. Lê min jiber zarokan tu carî ne Digirîm û min xwe qayîm dikir, hêstirên xwe ji şevên dirêj dinava cihanre dihiştin. Birêmin behsa doza min dikir. Hercar min jêrê digot: qet mitala nekin, ez dizanim ku danaşîna yekemînde ezê werim berdan. Demê darazandina min gelek nema û ezê bêm dadgehê û werim berdan’’. Bi van gotina min hêvî dida malbata xwe û me behsa hêlê xwe dikir. Piştî ez birê xwe û diya xwere axivîm vê carê min berê xweda zarokên xwe bi Armancre diaxivîm û çavên wanî zarokî dinêrî. Birayêmin rahişte kurêmin û ew deynî ber şebekê, nêzîktirî min dikir. Lê jiber cama wek Bekoyê Mem û Zîn jev qetandî ketibû navberamin û wî de min ne dikarî ez destê xwe bidimê. Lê min moxila têlî a navber xwe û wîde nêrî kulek moxilê bûye û ketiyaye. Kurêmin Armanc jî destêxwe wê kulêre dikir û derbasî aliyêmin dikir. Min jî teliya wî girt û pêşabûm. Dema tiliya wî didestêmindebû, dilêmin wek ku min azadiya kevokê girtî dilêmin kir pirpir xwe likezebaminda. Ez wek evîndarê gihiştî evîna xwe gihabûm miradê xwe. Dema min tiliya wî dişidand, ew jî dikenî û biwî zimanêxweyî hêj têr zimanê dayîka xwe ne axivî digot: ‘ay’ û şûnde dikişand. Disê caran dubare dikir û ez û wî jixwere biwî awayî nava bistikên hêsin û moxila bekoyîde em dilehîstin. Keçamin jî, ji wan dîwar û hêsinên bê wate wek tirsiyayî lê dihat, tiştek ne diaxivî. Min berê xweda wê û êdî ez biwêre axivîm hêdî hedî tirsa girtingehê ser diçû û dikenî. Ew rûyê wêyî zarokî wek gûla nava bexçande vedibû û xwe liser dilê bavê xwe vedida.
Biwî awayî seêta hevdîtinê xwe linîv seêtê da û demê hevdîtinê dawî dibû. Hertim min dixwest ew niv seêt ne wedin û hertim zarokên min lipêşbermin bisekinin lê mixabin cihana bêdad ew derfet nedida ne min nejî girtiyan teva. Vêcarê dengê gardiyan ne xweş dihat û digotinme xatira bixwazin dem qediyaye. Êdî me ne dikarî em liba hevbimînin û min xatirê xwe jidiya xwe û birayê xwe xwest. Cara dawî tiliya Armanc girt û bi camêre çavên wa maç kir û destê xwe liwa heşand. Heta ew nava girtingehêdebûn çavêmin liserwa ne diqetiya heta ji girtingehê derdiketin. Biwî awayî hevditinamin bimalbataminre encam dibû. Êdî dîsa ez diketim nava tenêtiya girtingehê de û dixwest roj zû derbasbibin.
*Min ev nivîs xwe dema ez ligirtingeha Cizîrê de, ji doza zimanê kurdî girtîbûm; şeva roja hevdîtinê nivîsiye.
24.10.2008
MÎRZA RONÎ
Cam, têl û bistikên hêsin…
Îşev xemginiyek giran, xwe hêdî hêdî berdidê ser dilê min û ji dilê min berbi kezaba minde xwe berdidê xwarê. Çîkek tûj liser kezeba min cih digirt. Min ne dizanî bê ka ev xemgînî jikuve hat. Lê ez wê baweriyêdeme ku dibe, ev xemgînî jibo roja hevdîtina minî bi zarokên min be. Şev hêdî hêdî diherikî û seêt pêşde diçû. Xewê xwe giran giran berdida ser çavên min î siba zaroka bibînê. Min jî dixwest ez zû razêm daku şev zû derbasbibe û ez zû zarokên xwe bibînim. Piştî hin xeyalên hevdîtinê, êdî laşêmin wek bêrih bibê bedena min giran dibû û ez diraketim.
Tîrêjên roja pehîzê xwe wek xencerekî şebeka girtingehêre dikiri û Ronahiyê dida çavê min. Bi roniya tîrêjên rojê ez jixewa şîrîn şiyar dibûm. Jiber giraniya xewê laşêmin ne dixwest xwe ji nava cihan derbixê. Lê jiber hevdîtina bi zarokên xwere qewetek evînî liser min çêbû û min xwe ji nav ciha derxist. Min betaniya xwe rast kir û berbi avêde çûm, çavê xwe bi avê şiyar dikirkir.
Roja hevdîtina me roja duşema bû. Ev roj jî duşembû û hevdîtin seêt dehan de destpêdikir. Me hevalên girtî dest biamedekariya taştê kir û piştî demek kin me taştêya xwe jî xwar, êdî çavê min û dilê min li benda gardiyanê girtingehê bû ku bibêjê ‘‘Mîrza were hevdîtinê’’. Seêt berbi dehande diçû, êdî hedî hêdî malbatên hevala dihatin. Her dengek liber gûhê min dibû navê min û ez libenda dengan dimam, her hevalek diçû kelecana min xwe bilind dikir û gotina ‘‘Mîrza were zarokên te hatine’’ serê min de diçû û dihat. Lê êdî deng û gotin rast bûn û gardiyanê dilkevir vêcarê rastî dengek bilind got: ‘‘Mîrza were hevdîtinê’’ tiştên ku malbatê anîn hevala danîn wir û ez berbi cihê hevdîtinêde çûm. Cihê hevdîtinê nava eywanede bendek ji dîwarê stûr çêkiribûn û her navberekî de şebekên, ji bistikên hêsin, cam û têlê pêk dihat. Her malbatek lipişt şebekeyekî disekinî û girtî û malbat yek vî alî yek wî alî dengê xwe ji camê derbasî aliyê hevdikirin. Malbata min jî hatibû xwe dabû ber şebekêyekî sikinibû; êdî ditina zarokên min ne xeyalî zindî lipêşber çavêmin disekinîn. Vê hevdîtinê jî diyamin, birayêmin, kurêmin û keçamin hatibûn hevdîtina min. Xêrhatinên germ me lihev dikirin û mlabetê pirsa rewşa min dikir. Çavê min liser zaroka û ez diya xwere diaxivîm. Wek hercar diyamin dîsa hêstirên çavên xwe ne digirt û rondikên çavan dirijandin. Lê min jiber zarokan tu carî ne Digirîm û min xwe qayîm dikir, hêstirên xwe ji şevên dirêj dinava cihanre dihiştin. Birêmin behsa doza min dikir. Hercar min jêrê digot: qet mitala nekin, ez dizanim ku danaşîna yekemînde ezê werim berdan. Demê darazandina min gelek nema û ezê bêm dadgehê û werim berdan’’. Bi van gotina min hêvî dida malbata xwe û me behsa hêlê xwe dikir. Piştî ez birê xwe û diya xwere axivîm vê carê min berê xweda zarokên xwe bi Armancre diaxivîm û çavên wanî zarokî dinêrî. Birayêmin rahişte kurêmin û ew deynî ber şebekê, nêzîktirî min dikir. Lê jiber cama wek Bekoyê Mem û Zîn jev qetandî ketibû navberamin û wî de min ne dikarî ez destê xwe bidimê. Lê min moxila têlî a navber xwe û wîde nêrî kulek moxilê bûye û ketiyaye. Kurêmin Armanc jî destêxwe wê kulêre dikir û derbasî aliyêmin dikir. Min jî teliya wî girt û pêşabûm. Dema tiliya wî didestêmindebû, dilêmin wek ku min azadiya kevokê girtî dilêmin kir pirpir xwe likezebaminda. Ez wek evîndarê gihiştî evîna xwe gihabûm miradê xwe. Dema min tiliya wî dişidand, ew jî dikenî û biwî zimanêxweyî hêj têr zimanê dayîka xwe ne axivî digot: ‘ay’ û şûnde dikişand. Disê caran dubare dikir û ez û wî jixwere biwî awayî nava bistikên hêsin û moxila bekoyîde em dilehîstin. Keçamin jî, ji wan dîwar û hêsinên bê wate wek tirsiyayî lê dihat, tiştek ne diaxivî. Min berê xweda wê û êdî ez biwêre axivîm hêdî hedî tirsa girtingehê ser diçû û dikenî. Ew rûyê wêyî zarokî wek gûla nava bexçande vedibû û xwe liser dilê bavê xwe vedida.
Biwî awayî seêta hevdîtinê xwe linîv seêtê da û demê hevdîtinê dawî dibû. Hertim min dixwest ew niv seêt ne wedin û hertim zarokên min lipêşbermin bisekinin lê mixabin cihana bêdad ew derfet nedida ne min nejî girtiyan teva. Vêcarê dengê gardiyan ne xweş dihat û digotinme xatira bixwazin dem qediyaye. Êdî me ne dikarî em liba hevbimînin û min xatirê xwe jidiya xwe û birayê xwe xwest. Cara dawî tiliya Armanc girt û bi camêre çavên wa maç kir û destê xwe liwa heşand. Heta ew nava girtingehêdebûn çavêmin liserwa ne diqetiya heta ji girtingehê derdiketin. Biwî awayî hevditinamin bimalbataminre encam dibû. Êdî dîsa ez diketim nava tenêtiya girtingehê de û dixwest roj zû derbasbibin.
*Min ev nivîs xwe dema ez ligirtingeha Cizîrê de, ji doza zimanê kurdî girtîbûm; şeva roja hevdîtinê nivîsiye.
24.10.2008
EXLAQÊ CIVAKÎ
MÎRZA RONÎ
Exlaq an jî bi navê xwe yê din sinc; ji mirovan re mînakek a sereke ye. Mirov di nava civakê de bê exlaq nikarî bijî. Mînakên berbiçav dema kesek di nava civakê de karekî bê exlaqî kir; wê demê ew weke xalek sor, di nava civakê de diyar dibe. Filan kes çiqas bê exlaq e û hwd.
Dema zarok ber bi mezinbûnê ve diçin êdî hedî hedî fêrî exlaqê civakê dibe. An jî mirov xwe ber bi çêbûna zarokê ango xulaqandina wê de berdê û zarokatiyê dest bigire, mirov di kesayetiya mirovan de exlaq çawa cih digire rehetir dibînê. Di her arîşeyê de destpêk gelekî girîng e.
Ji bo exlaq jî wek arîşeyan destpêka ango fêrbûna exlaq cihekî taybet e. Ji wê çendê divê mirov ji zarokatiya mirovahiyê dest bi zanîna exlaqê civakê bigire. Zarok dema ji diya xwe dixuliqe bi çavên xwe ronahiya cîhanê û dîtina diya xwe fêr dibê ango zarok dîtine, bi dîtina diya xwe dest pê dikin.
Di vir de barê mirovbûna zarokan tevan dikevê ser milê diya wan. Em ji exlaq dest pê bikin heta afirîneriya her tiştî mirov destpêkê ji diya xwe fêr dibe. Mînaka herî xweş jî ziman e. Çawa ku dayik bi kedeke mezin dergûşa xwe hînî zimanê xwe dike heman rêbazî zaroka xwe hînî her tiştî dikin.
Dema bav gazî zaroka xwe dike zêde ber bi bavê xwe de naçe. Lê dema dayik gazî zaroka xwe dike bi lez ber bi diya xwe de diçe. Ev nîşaneya têkiliya zarok û dayikê ye. Di destpêkê de zarok exlaqê dayika xwe û malbata xwe fêr dibe. Dûvretir derdikevê derve û fêrî exlaqê heval û cîranê xwe dibe.
Dema di nava heval û hogirê xwe de ye hêdî hêdî fêrî exlaqê civakê dibe, ev exlaq ji ber ku ne dûrî exlaqê malbata wî ye zû fêrî exlaqê derve dibe û dikeve nava exlaqê civakê. Bi vê naskirina exlaq re mirov fêrî naskirina exlaqê civakê dibe. Exlaqê civakê li ser hîmê malbatên wê civakê têne avakirin.
Weke ku mirov avahiyekê bifikire hîmê avahiyê divê qayîm be, heke ku hîm ne qayîm be wê demê hilweşîna wê avahiyê hêsan e; lê heke ku te hîmê wê qayîm be xirabûna wê zehmet e. Di warê exlaqê civakê de jî hîmê paqij divê berbiçav bê girtin. Ev paqijî divê ji nava malbatê derkeve.
Heke ku bê xwestin exlaqê civakê bê parastin divê hîmê exlaqê civakê baş bê parastin. Di rewşa sedsalên zanistê de; an jî sedsala bîst û yekemîn de. Êdî parastina exlaqê civakî de astengî zêde bûne.
Taybetî derketina kompîturê re pêşketinên zanistî û pêdiviyên civakî hatine guhartin û êdî her tişt ber bi guherînê ve diçe. Di vê rewşê de serî girtina exlaqê civakî hinekî ji dest tê derketin. Bi zêdebûna bajarvaniyê re êdî mirovatî ji komunaliyê ber bi şikle globalîzekirinê de hatiye.
Taybetî serdestbûyîna hin civakan û bindestmayîna hin civakan rewşa çandî û exlaqî baştir dide kifşkirin. Civaka serdest li ser civaka bindest her tim pergala xwe ya serdestî li ser a bindest ferz dike; di nav vê pergalê de armanc pişaftina çand, ziman û exlaqê civaka bindest e.
Dema ji bo xwe parastinê hewldan ji hêla civaka bindest ve dest pê neke wê demê piştî çend salan taybetî ciwanên civaka bindest dikevin nava xefka çanda serdest de û êdî hêdî hêdî exlaqê civakê tê guhertin.
Destpêka guhertin an jî pişaftina civakê bi perwerdeya pergala serdestan dest pê dike. Weke ku me gotinên xwe yên pêşde anî ziman her tişt di hîmê xwe de qayîm e.
Pergala serdestê civaka bindest jî; hîmê civakê ango zarokan dest xwe digire û perwerdeya wan li ser xwe ferz dike. Dema rewş li hemberî pergala wan meşî êdî li gorî exlaq û xwesteka xwe ya çanda xwe pergalek a pişaftin û tune hesibandina bindestê xwe ferz dikin. Dîsa di warê dîtbarî de, beriya teleziyonên xwe exlaqê serdestiya xwe li nav civaka bindest belav dikin.
Bi fîlmên çanda xwe û rêzefîlmen xwe her roj di nava malbatên bindestê xwe de exlaqê xwe û çanda xwe li ser civakê ferz dikin.
Gelek fîlman ji bo ku ciwan ji exlaqê civaka xwe derkevin diweşînin û bi wê weşana fîlmên xirab an jî em nav lê bikin fîlmên erotîzmî ciwana dikişînin nava pergala xwe ya kapîtalist. Civakên ketin nava pergala pişaftinê divê hîmê exlaqê civaka xwe tu carî ji dest bernede û her tim rêxistina exlaqê civaka xwe biparêze. Ji bo parastina exlaqê civakî hişmendiya exlaq gelekî girîng e.
Malbat divê serdestî exlaqê mala xwe be, da ku zarokên xwe bi destê pergala pişaftinê ve bernedin. Dema hişmendiya parasina exlaqê malbatê serdest be, wê demê zû bi zû hîmê exlaqê civakê wê qayîm be û nayê guhertin.
MÎRZA RONÎ
Exlaq an jî bi navê xwe yê din sinc; ji mirovan re mînakek a sereke ye. Mirov di nava civakê de bê exlaq nikarî bijî. Mînakên berbiçav dema kesek di nava civakê de karekî bê exlaqî kir; wê demê ew weke xalek sor, di nava civakê de diyar dibe. Filan kes çiqas bê exlaq e û hwd.
Dema zarok ber bi mezinbûnê ve diçin êdî hedî hedî fêrî exlaqê civakê dibe. An jî mirov xwe ber bi çêbûna zarokê ango xulaqandina wê de berdê û zarokatiyê dest bigire, mirov di kesayetiya mirovan de exlaq çawa cih digire rehetir dibînê. Di her arîşeyê de destpêk gelekî girîng e.
Ji bo exlaq jî wek arîşeyan destpêka ango fêrbûna exlaq cihekî taybet e. Ji wê çendê divê mirov ji zarokatiya mirovahiyê dest bi zanîna exlaqê civakê bigire. Zarok dema ji diya xwe dixuliqe bi çavên xwe ronahiya cîhanê û dîtina diya xwe fêr dibê ango zarok dîtine, bi dîtina diya xwe dest pê dikin.
Di vir de barê mirovbûna zarokan tevan dikevê ser milê diya wan. Em ji exlaq dest pê bikin heta afirîneriya her tiştî mirov destpêkê ji diya xwe fêr dibe. Mînaka herî xweş jî ziman e. Çawa ku dayik bi kedeke mezin dergûşa xwe hînî zimanê xwe dike heman rêbazî zaroka xwe hînî her tiştî dikin.
Dema bav gazî zaroka xwe dike zêde ber bi bavê xwe de naçe. Lê dema dayik gazî zaroka xwe dike bi lez ber bi diya xwe de diçe. Ev nîşaneya têkiliya zarok û dayikê ye. Di destpêkê de zarok exlaqê dayika xwe û malbata xwe fêr dibe. Dûvretir derdikevê derve û fêrî exlaqê heval û cîranê xwe dibe.
Dema di nava heval û hogirê xwe de ye hêdî hêdî fêrî exlaqê civakê dibe, ev exlaq ji ber ku ne dûrî exlaqê malbata wî ye zû fêrî exlaqê derve dibe û dikeve nava exlaqê civakê. Bi vê naskirina exlaq re mirov fêrî naskirina exlaqê civakê dibe. Exlaqê civakê li ser hîmê malbatên wê civakê têne avakirin.
Weke ku mirov avahiyekê bifikire hîmê avahiyê divê qayîm be, heke ku hîm ne qayîm be wê demê hilweşîna wê avahiyê hêsan e; lê heke ku te hîmê wê qayîm be xirabûna wê zehmet e. Di warê exlaqê civakê de jî hîmê paqij divê berbiçav bê girtin. Ev paqijî divê ji nava malbatê derkeve.
Heke ku bê xwestin exlaqê civakê bê parastin divê hîmê exlaqê civakê baş bê parastin. Di rewşa sedsalên zanistê de; an jî sedsala bîst û yekemîn de. Êdî parastina exlaqê civakî de astengî zêde bûne.
Taybetî derketina kompîturê re pêşketinên zanistî û pêdiviyên civakî hatine guhartin û êdî her tişt ber bi guherînê ve diçe. Di vê rewşê de serî girtina exlaqê civakî hinekî ji dest tê derketin. Bi zêdebûna bajarvaniyê re êdî mirovatî ji komunaliyê ber bi şikle globalîzekirinê de hatiye.
Taybetî serdestbûyîna hin civakan û bindestmayîna hin civakan rewşa çandî û exlaqî baştir dide kifşkirin. Civaka serdest li ser civaka bindest her tim pergala xwe ya serdestî li ser a bindest ferz dike; di nav vê pergalê de armanc pişaftina çand, ziman û exlaqê civaka bindest e.
Dema ji bo xwe parastinê hewldan ji hêla civaka bindest ve dest pê neke wê demê piştî çend salan taybetî ciwanên civaka bindest dikevin nava xefka çanda serdest de û êdî hêdî hêdî exlaqê civakê tê guhertin.
Destpêka guhertin an jî pişaftina civakê bi perwerdeya pergala serdestan dest pê dike. Weke ku me gotinên xwe yên pêşde anî ziman her tişt di hîmê xwe de qayîm e.
Pergala serdestê civaka bindest jî; hîmê civakê ango zarokan dest xwe digire û perwerdeya wan li ser xwe ferz dike. Dema rewş li hemberî pergala wan meşî êdî li gorî exlaq û xwesteka xwe ya çanda xwe pergalek a pişaftin û tune hesibandina bindestê xwe ferz dikin. Dîsa di warê dîtbarî de, beriya teleziyonên xwe exlaqê serdestiya xwe li nav civaka bindest belav dikin.
Bi fîlmên çanda xwe û rêzefîlmen xwe her roj di nava malbatên bindestê xwe de exlaqê xwe û çanda xwe li ser civakê ferz dikin.
Gelek fîlman ji bo ku ciwan ji exlaqê civaka xwe derkevin diweşînin û bi wê weşana fîlmên xirab an jî em nav lê bikin fîlmên erotîzmî ciwana dikişînin nava pergala xwe ya kapîtalist. Civakên ketin nava pergala pişaftinê divê hîmê exlaqê civaka xwe tu carî ji dest bernede û her tim rêxistina exlaqê civaka xwe biparêze. Ji bo parastina exlaqê civakî hişmendiya exlaq gelekî girîng e.
Malbat divê serdestî exlaqê mala xwe be, da ku zarokên xwe bi destê pergala pişaftinê ve bernedin. Dema hişmendiya parasina exlaqê malbatê serdest be, wê demê zû bi zû hîmê exlaqê civakê wê qayîm be û nayê guhertin.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)