TEKOŞÎNA ZIMANÊ LÎTVANÎ


Mîrza RONÎ

Di nava gelek netewande, ji bo ku mafê xweyî xwezayî û bindestiya xwe rizgar bikin gelek tevger hatine rêxistinkirin. Wek mînaka netewa kurd, gelek netewên din jî, ji bo xwe ji pergala pişaftina serdestan xwe, xilas bikin bi awayek rêxistinî tevger ji xwere afirandine. Di nava van tevgerade, tevgerek balkêş heye ev tevger di navbera salên 1864’an heta sala 1904’an de, tevgera Lîtvanyayê ye. Bi navê tevgera ‘qeçaxçitiya pirtûkan’ vê tevgerê ji bo ku xwe ji pişaftina ku Rûsan (ûris) li ser wa ferz kirî, bidin şikandin tekoşîna xwe meşandine. Çîroka vê tevgerê wihaye.

Lîtvanya yê de, heta sala 1864’an alfaba latînî ji bo zimanê lîtvanî kar tanîn. Lê piştî demekê li ser vê alfaba latînî di navbera Rûsan(Ûris) û lîtvaniya de niqaş derdikevin. Di encama nîqaşande, Valiyê demê Muravev Panîslavci û zimanzan Alexander Hîlferdîng tezê ku piştgirî dayînê gotin ku; alfaba Kirîlî ji alfaba Latînî çêtire ji nivîsandina zimanê Lîtvanîre. Û piştî biwî tezî di 5 Hezîrana 1864’an de biryar hat dayîn ku êdî alfaba latînî pirtûkek tenê jî newê weşandin. Ji wê dîrokê pêde, qedexe ket ser weşanên alfaba latînî û kesê ku nivîsa latînî dest wande bihata dîtîn jî dihat girtin. Arnanca wê qedexekirina alfaba latînî ewbû ku ziman û çanda lîtvaniya bê pişaftin û netewbûna wa ji holê rabê. Lê belê piştî wê qedexekirinê dîsa lîtvanî dikevin nav tevgerê û rêxistina xwe xwirt dikin.

Piştî qedexeyê pergala perwerdê tê gûhartin û perwerde bi zimanê Rûsî saz dibe. Di derheqa vê bûyerêde di sala 1867 de pîskopos Motiejus Valan ius daxwaznameyekî ji waliyê Vilnius ê Kaufman re di şînê û daxwaz dikê ku hema tenê pirtûkên dia qedexe ser rabê. Lê belê dîsa walî vê daxwazê erê nakê û qedexeyên xwe di domînin. Piştî erênekirina vê daxwaznamê jî Pîskopos Motiejus Valan ius bi arîkariya Protestanên li lîtvanya piçûk, rêxistinek çedibe û ji rojhilata Prusyayê pirtûkên dia çap dikin û bi rêyên qeçax ji sînor derbas dikin nav Lîtvanyayê. Piştî ev tevger bi wî awayî dest bi qeçaxçîtiye pirtûkan dike, êdî rexistin dibê tevgera gelekî. Lê kesên ku di sînorande dihatin girtin bi dest xwere dihatin kuştin. Piştî ji Prusyayê bi rêyên qeçax ji sînor derbas dibûn, bi arîkariya bazirganan, karkeran, xwendekaran, bijîjkan û rahîban li gûndan bilav dibûn. Lê mixabin di wê navberîde qedexeya li ser weşana bûbû qedexeya li ser zimanê lîtvanî. Kesê ku karê fermîde bi zimanê lîtvanî biaxifta, ji hêla Rûsan ve dihatin gûnehbarkirin. Bi kî re pirtûkek bi tîpên latînî bihata dîtin heta 3,4 salan dihatin hepskirin. Lê dîsan jî Lîtvaniyan ti pirtûkên alfaba kirîlî eleqe ne didanê û ne di xwendin. ‘‘Piştî sala 1870’yê êdî lîtvaniya biryarda ku zarokên xwe jî ne rêkin dibistanên perwerda rûsî.’’ Êdî pirtûkên perwerdê jî Prusya yê dihatin û di malande, ‘‘dibistanên binêrdî’’ de perwerda zimanê xwe didîtin. Çiqas zext û zordarî li ser wan de bihatajî rûsiya ne karin ku lîtvaniya ji perwerda wa bikin û piştî demek şûnde, xwenda û xwendevanên zimanê lîtvanî diqet zêde bûbûn. Demek şûnde jî li lîtvanyayê de, pêşengên partiyên xwedî fikrên cûda, bi bangawaziya bijîşkekî tên ba hev. Bijîşk Jonas Basaniviscius(1851–1924) pêşniyar dikê ku emê bi fikra serxwebûn û fikrek demokratîk di bin banê lîtvanyayê de kom bibin, emê bi vê fikrê xwe ji dagirkeriya Rûsya azad bibin. Û biryar didin ku kovarekî bi tevde bi weşînin. Kovar bi tîpên latînî zimanê lîtvanî û di naveroka kovarêde jî pirsgirêkên civakî, ziman wêje û siyasî dest bi weşanê dikin. Kovara bi navê Auszra(şefak) bi qeçaxî nava çend salade fikrê serxwebûnê nav gelde bilav dike. Ji wê dîrokê pêde lîtvanya tevde pêşber qedexeya liser weşanê derketin. Dûvretir di navbera deh salande gelek rojname, kovar hatin weşandin û zimanê xwe xwedî derketin û xwe li armanca netewbûnê girêdan. Dema qedexeya li ser weşanan heta sala 1904’an xilas bû.

Di derbara serdema qedexeya li ser weşanên zimanê lîtvanî de dîrokzanê lîtvanî Edvardas Gudavî wiha digot: ‘‘qedexeya weşanan bû sedem ku ji mere azmûna jî nûve jînbûna netewbûyînê modern. Berxwedan tûnebûya, zimanê me wê di nava dîrokê de nok biba. Û netewa modern a lîtvaniya qet ne derdiket holê.’’ *



• Çavkanî: Esmer dergisi sayı.56/11 Kasım 2009 S.20 Batu BORAN Litvanya Tarihinde Dilsel Yasaklamalar…